ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Helmut Rüdiger, Ensayo crítico sobre la revolución española. O Χέλμουτ Ρέντιγκερ ήταν Γερμανός αναρχοσυνδικαλιστής ο οποίος εσυνδέετο με την AIT (Διεθνής Σύνδεσμος Εργατών – Asociación Internacional de Trabajadores) και έδρασε στην Ισπανία από το 1933 έως το 1939.
2 Partido Obrero de Unificación Marxista (Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης), το οποίο οι σταλινικοί και οι συνοδοιπόροι τους κατήγγελλαν ως «τροτσκιστικό», ενώ ο Τρότσκι και η μικρή ομάδα των υποστηρικτών του στην Ισπανία κατήγγελλαν ως «προδοτικό».
3 Walther Bernecker, Colectividades y Revolución Social. El anarquismo en la guerra civil Española, 1936-1939.
4 Απόσπασμα από τα κείμενα του Τρότσκι για την Ισπανία, βλ. I. Iglesias, León Trotski y España (1930-1939), 1970. Ο Γκραντίσο Μούνις (Grandizo Munis), ο οποίος κατά την διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου υπήρξε μέλος της πολύ μικρής τροτσκιστικής ομάδας των Μπολσεβίκων-Λενινιστών, γράφοντας για το ίδιο ζήτημα το 1948, όταν ήδη απεμακρύνετο από τον τροτσκισμό, ομοίως αναφέρει: «Υπό έναν ορισμένο βαθμό τα ισπανικά όργανα εξουσίας ήταν πιο δηλωτικά απ’ ότι τα αντίστοιχα όργανα στην Ρωσική Επανάσταση… ο αριθμός των οργάνων εργατικής εξουσίας ήταν αναλογικά υψηλότερος στην Ισπανία από ότι στην Ρωσία κατά την διάρκεια των πρώτων μηνών της δυαδικής εξουσίας» (Munis, Jalones de Derrota: Promesas de Victoria (1948), σ. 291-292.
5 Λευκοί: Γενική ονομασία των εγχώριων αντεπαναστατικών και αντικομμουνιστικών στρατευμάτων που έδρασαν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στην Ρωσία (1917-1922/23). (Σ.τ.Μ.)
6 Αναρχοσυνδικαλισμός: Ρεύμα του αναρχισμού που προσδίδει κεντρική σημασία στον ρόλο των ανεξάρτητων επαναστατικών εργατικών συνδικάτων τόσο ως μορφή κοινωνικής αφύπνισης και συνένωσης της εργατικής τάξης για την βελτίωση του βιοτικού της επιπέδου όσο και ως πυρήνας της μελλοντικής οργάνωσης μιας κοινωνίας χωρίς τάξεις και κράτος. Ο αναρχοσυνδικαλισμός απορρίπτει τον πολιτικό αγώνα για την κατάκτηση της εξουσίας και αποσκοπεί στην άμεση κατάργηση του κράτους. Βασικές του αρχές είναι η αλληλεγγύη, η αυτονομία, ο φεντεραλισμός, η άμεση δράση, η άμεση δημοκρατία και η εργατική αυτοδιαχείριση των παραγωγικών μονάδων. Στοχεύει στην εγκαθίδρυση ενός συνεργατικού συστήματος αυτοδιευθυνόμενης κοινωνίας που στηρίζεται σε ένα πλέγμα αυτόνομων και ομόσπονδων εργατικών παραγωγικών κολεκτίβων που λειτουργούν με κριτήριο την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών, χωρίς μισθωτή εργασία και χρήμα. Ως κατεξοχήν μέσο για την ανατροπή του κράτους και του κεφαλαιοκρατικού συστήματος θεωρεί την γενική απεργία. (Σ.τ.Μ.)
7 Ας πάρουμε ως πρόσφατο και γενικώς πολύ καλό παράδειγμα το βιβλίο Black Flame. The Revolutionary Class Politics of Anarchism and Syndicalism, του Μίτσελ Σμίτ (Michael Schmitt) και του Λυσιέν βαν ντερ Βαλτ (Lucien van der Walt) (τόμος 1, 2009). Οι συγγραφείς αποτυγχάνουν εντελώς να ασχοληθούν εις βάθος με την Ισπανία και προτιμούν να «αποκεντρώσουν» τον αναρχισμό προκειμένου να ασχοληθούν με τα αναρχικά κινήματα σε άλλες χώρες, πρωτίστως στην Λατινική Αμερική. Ωστόσο, η Ισπανία είναι η μόνη χώρα στην οποία ο αναρχισμός πραγματοποίησε μια επανάσταση και ήρθε αντιμέτωπος με το ζήτημα της κρατικής εξουσίας για μια περίοδο πλέον των δυόμιση ετών. Όπως ο αναγνώστης θα διαπιστώσει, το παρόν κείμενο κάθε άλλο παρά διάκειται δυσμενώς προς το ισπανικό αναρχικό κίνημα. Όμως, το να γράφει κανείς ένα βιβλίο 345 σελίδων, στο οποίο γίνεται μνεία για την Ισπανία μόλις σε λίγες σελίδες εδώ κι εκεί και στο οποίο η ενασχόληση με τα λάθη της αναφέρεται ως «ισπανική μοναδικότητα» συνιστά, κατά την επιεικέστερη έκφραση, απώλεια του κυρίως θέματος, κάτι που θα ισοδυναμούσε με μια ιστορία των μαρξιστικών κινημάτων που θα ανήγαγε την Ρωσική Επανάσταση σε «ρωσική μοναδικότητα». Το έλλειμμα του βιβλίου του Σμιτ και του Βαν ντε Βαλτ υπογραμμίζεται από μία από τις καλύτερες μελέτες, μεταξύ άλλων, της θεωρίας, της πράξης και της ιστορίας του αναρχισμού, που γράφτηκε από τον εξόριστο στο Μεξικό αναρχοσυνδικαλιστή αγωνιστή B. Cano Ruiz, Que es el anarquismo?, Πόλη του Μεξικού, 1985. «Είναι προφανές ότι σε καμία άλλη χώρα του κόσμου ο αναρχισμός δεν διέθετε τις ρίζες και την επιρροή που είχε στην Ισπανία… Στην Ισπανία ο αναρχισμός ήταν ένα μαζικό κίνημα που προσλάμβανε ποικίλες εκδηλώσεις, από ένα εργατικό κίνημα, το οποίο ενσαρκωνόταν στην CNT (Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας), η οποία έφθασε τα δύο εκατομμύρια μέλη…τα ορθολογιστικά σχολεία (του Φρανσίσκο Φερέρ)… τα ελευθεριακά ateneos, την Ελευθεριακή Νεολαία, τις Ελεύθερες Γυναίκες (Mujeres Libres)… την FAI (Federación Anarquista Ibérica), η οποία εσυνδέετο στενά με την CNT…». (σ. 322)
8 El error de las ‘izquierdas’: Estrategia de la Guerra Revolucionaria (1980). O Guillén ως νέος πολέμησε σε μία από τις αναρχικές φάλαγγες στον Εμφύλιο Πόλεμο και στην συνέχεια πέρασε ένα μεγάλο μέρος της υπόλοιπης ζωής του στην Λατινική Αμερική, όπου έγινε θεωρητικός του αντάρτικου πόλης.
9 «Ακόμη και στις επαναστατικές γραμμές μας εργαστήκαμε πολύ πιο εντατικά και με μεγαλύτερη τάση να προετοιμάσουμε την εξέγερση παρά να προετοιμάσουμε αυτό που θα οικοδομήσουμε στην συνέχεια», Diego Abad de Santillan, CNT, Porque perdimos la Guerra («Γιατί χάσαμε τον πόλεμο»), 1940.
10 Αμπάδ ντε Σαντιγιάν (Diego Abad de Santillián, 1897-1983): Ισπανός αναρχικός, συγγραφέας και οικονομολόγος και κοινωνικός αγωνιστής, ο οποίος έπαιξε προεξάρχοντα ρόλο στο ισπανικό και αργεντίνικο αναρχικό κίνημα. (Σ.τ.Μ.)
11 Το 1935 η Ισπανία αντιπροσώπευε μόνο το 1,4% των διεθνών εισαγωγών και το 1% των διεθνών εξαγωγών.
12 Πρώτη Δημοκρατία: Περίοδος της ανακήρυξης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στην Ισπανία, η οποία διήρκεσε από τις 11 Φεβρουαρίου1873 έως τις 29 Δεκεμβρίου του 1874 και ανετράπη από το πραξικόπημα του στρατηγού Μαρτίνεθ-Κάμπος. (Σ.τ.Μ.)
13 Η Πρώτη Δημοκρατία είχε ήδη διαμορφώσει τον «τοπικιστικό» προσανατολισμό των αναρχικών. Ο Bernecker γράφει: «Η τοπικιστική παράδοση στην Ανδαλουσία, της οποίας μέγιστη έκφραση αποτέλεσε η «καντονική» εξέγερση του 1873, απέτρεψε επίσης και κατά την περίοδο 1936-1937 την διασύνδεση επιτροπών και οργάνων τοπικής εξουσίας που λειτουργούσαν χωρίς αμοιβαίο συντονισμό. Οι Ανδαλουσιανοί αναρχικοί αρνούνταν πεισματικά να μπουν σε ‘νομιμοποιημένα’ δημοτικά συμβούλια και να εγκαταλείψουν την ισχυρή θέση που κατείχαν στις αυθορμήτως δημιουργημένες επιτροπές». (σ. 384).
14 Όπου ο συγγραφέας αναφέρεται στον «κομμουνισμό» εννοεί τον σταλινισμό. (Σ.τ.Μ.)
15 Έχω κάνει ήδη μνεία αυτού του γεγονότος στο βιβλιαράκι μου Ubu Saved From Drowning, σ. 93-124, http://bthp23.com/Portugal-Spain.pdf. Υπογραμμίζω επίσης τα κοινά στοιχεία μεταξύ Ρωσίας και Ισπανίας, τις μοναδικές χώρες στην Ευρώπη όπου οι εργάτες πήραν την εξουσία και την διατήρησαν για μερικά χρόνια.
16 Gerald Brenan, The Spanish Labyrinth (το βιβλίο έχει εκδοθεί πολλές φορές από το 1943 έως το 1974). Αλλού, σε ένα αφήγημά του (Personal Record, 1920-1972, σ. 277, 1974), ο Μπρέναν λέει ότι ο αναρχισμός «είναι ίσως εφικτός μονάχα στην Ισπανία, επειδή οπουδήποτε αλλού στην Ευρώπη έχουν καταστραφεί οι σπόροι της κοινωνικής ζωής».
17 Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ισπανίας (PSOE).
18 Δεύτερη Διεθνής (1889-1916): Διεθνής σοσιαλιστική οργάνωση που ιδρύθηκε στις 14 Ιουλίου 1889 στο Παρίσι από σοσιαλιστικές και εργατικές οργανώσεις από 20 χώρες. Η οργάνωση υποτίθεται ότι αποτελούσε την συνέχεια της Πρώτης Διεθνούς (Διεθνής Ένωση Εργατών). Ενώ από αυτήν αποκλείστηκαν οι αναρχικοί και οι αναρχοσυνδικαλιστές, η οργάνωση περιείχε διάφορα της σοσιαλιστικής σκέψης στο εσωτερικό της, με κυρίαρχο τον «μαρξισμό», ο οποίος συστηματοποιήθηκε και κωδικοποιήθηκε σε πολιτικό δόγμα από τους θεωρητικούς της, με προεξάρχοντα των Καρλ Κάουτσκι, τον επονομαζόμενο «Πάπα του μαρξισμού». Στην πραγματικότητα, οι επαναστατικές πολιτικές εξαγγελίες συνδυάζονταν με την καθημερινή ρεφορμιστική (μεταρρυθμιστική) πολιτική των κομμάτων και των συνδικάτων, σε μια εποχή που το εργατικό κίνημα μπορούσε να αποσπάσει σημαντικές παραχωρήσεις από την αστική τάξη των αναπτυγμένων χωρών, η οποία συσσώρευε τεράστια κέρδη από την αποικιοκρατία και την βιομηχανική ανάπτυξη. Έτσι, ο «σοσιαλισμός» της Δεύτερης Διεθνούς εξελίχθηκε σε ένα πρόγραμμα διαχείρισης του αστικού κράτους και ανακαίνισης του καπιταλισμού, διαμέσου κρατικοποιήσεων και κοινωνικής πρόνοιας, με σκοπό την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των εργαζόμενων τάξεων. Η κατεύθυνση αυτή κορυφώθηκε με την υπερψήφιση των πολεμικών πιστώσεων από την κοινοβουλευτική ομάδα του ισχυρότερου κόμματος της Δεύτερης Διεθνούς –της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας- τον Αύγουστο του 1914 στις απαρχές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και την υποστήριξη από την μεγάλη πλειοψηφία των κομμάτων που την συγκροτούσαν του ιδιαίτερου κράτους της. Αυτή η εθνικιστική και ιμπεριαλιστική πολιτική προκάλεσε σχίσμα στο εσωτερικό της από τις δυνάμεις που αποτελούσαν την αριστερή διεθνιστική πτέρυγα της οργάνωσης, οι οποίες ύστερα από την Οκτωβριανή Επανάσταση συγκρότησαν την Τρίτη (Κομμουνιστική) Διεθνή. (Σ.τ.Μ.)
19 Ρεφορμισμός: Στο σοσιαλιστικό κίνημα του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα ρεφορμισμός ονομάζεται το πολιτικό ρεύμα που απορρίπτει την επαναστατική ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος και ασπάζεται την μεταρρύθμιση του καπιταλισμού με στόχο τον εκσυγχρονισμό του με νόμιμα μέσα και με κοινοβουλευτικές διαδικασίες. (Ο όρος προέρχεται από την αγγλική λέξη reform = μεταρρύθμιση). (Σ.τ.Μ.)
20 Μπακουνινικό: αντίληψη που εμφορείται από τις ιδέες του Ρώσου αναρχικού Μιχαήλ Μπακούνιν. (Σ.τ.Μ.)
21 Νεωτεριστικά σχολεία, τα οποία βασίζονταν στις θεωρίες του αναρχικού παιδαγωγού Φρανθίσκο Φερέρ. (Σ.τ.Μ.)
22 Ελιζέ Ρεκλύ (Élisée Reclus, 1830-1905): Εξέχων Γάλλος γεωγράφος, συγγραφέας και αναρχικός. Υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους γεωγράφους της εποχής του, διακρίθηκε για το έργο του «Νέα Παγκόσμια Γεωγραφία» (19 τόμοι) και το 1892 βραβεύθηκε με το χρυσό μετάλλιο από την Γεωγραφική Εταιρεία των Παρισίων. Το έργο του «Ο άνθρωπος και η γη» αποτελεί μια επιτομή των ιδεών του όσον αφορά την γεωγραφία, την ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία την πολιτική και την φιλοσοφία και την οικολογία. Υπήρξε επίσης ένας από τους σημαντικότερους αναρχικούς στοχαστές. Συμμετείχε στην Παρισινή Κομμούνα, φυλακίστηκε και εξορίσθηκε. Ήταν θεωρητικός του «αναρχικού κομμουνισμού» -από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν αυτόν τον όρο- και επεχείρησε να θέσει τον αναρχισμό σε επιστημονική βάση, συνδέοντας την επαναστατική αλλαγή με την γνώση και την επιστημονική πρόοδο στο πλαίσιο μιας ολιστικής αντίληψης για την σχέση ανθρώπου και φύσης. Για μια εκτενή παρουσίαση βλ. Νεττλάου Μαξ, Ελιζέ Ρεκλύ: Ένας αναρχικός και Λόγιος, μτφ. Γιάννης Καραπαπάς, Τροπή, Αγρίνιο, 2005 και μια σύντομη εισαγωγή, Ελιζέ Ρεκλύ: Ένας παραμελημένος πρωτοπόρος της αναρχίας, περιοδικό «Ευτοπία», Τεύχος 21, Οκτώβριος 2012. (Σ.τ.Μ.)
23 Historia de las agitaciónes campesinas andaluzas (1929), και διάφορες κατοπινές ανατυπώσεις.
24 Ειδάλλως, όταν ανεφέρετο ο Χέγκελ, εθεωρείτο ότι ο Μαρξ ως «διάδοχός» του ήταν κι αυτός θαυμαστής του κράτους.
25 Ο Μαρξ και ο Ένγκελς λυπούνταν για το ότι η κρατικιστική παρέκκλιση της λασαλικής σοσιαλδημοκρατίας στην Γερμανία εθεωρείτο «μαρξιστική» από τους αναρχικούς, παρ’ όλο που είχαν ασκήσει κριτική στο πρώιμο SPD με τόση δριμύτητα όση και οι αναρχικοί τόσο στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» (1875) όσο και στην ιδιωτική τους αλληλογραφία.
26 Φεντεραλισμός: Πολιτική αντίληψη που υποστηρίζει την αρχή της ομοσπονδίας ως μορφή πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης. (Σ.τ.Μ.)
27 «Η ανθρωπότητα έχει από μακρού χρόνου ένα όνειρο, το οποίο πρέπει πρώτα να είναι μέσα στην συνείδησή της για να μπορέσει να το έχει και στην πραγματικότητα».
28 «Το θεμέλιο της άθρησκης κριτικής είναι: Ο άνθρωπος δημιουργεί τη θρησκεία, η θρησκεία δεν δημιουργεί τον άνθρωπο. Και μάλιστα, η θρησκεία είναι η αυτοσυνείδηση και η αυτοπεποίθηση του ανθρώπου ο οποίος είτε δεν έχει ακόμη κατακτήσει τον εαυτό του είτε τον έχει χάσει εκ νέου. Ο άνθρωπος όμως δεν είναι ένα αφηρημένο ον που βρίσκεται έξω από τον κόσμο. Ο άνθρωπος είναι ο κόσμος του ανθρώπου, το κράτος, η κοινωνία. Αυτό το κράτος, αυτή η κοινωνία παράγουν τη θρησκεία, μια ανεστραμμένη κοσμική συνείδηση, διότι αποτελούν έναν ανεστραμμένο κόσμο. Η θρησκεία είναι η γενική θεωρία αυτού του κόσμου, η εγκυκλοπαιδική επιτομή του, η εκλαϊκευμένη λογική του, το πνευματοκρατικό του point d’ honneur, ο ενθουσιασμός του, ο ηθικός καθαγιασμός του, το εορταστικό συμπλήρωμά του, ο γενικός λόγος της παρηγοριάς και της δικαιολόγησής του. Είναι η φαντασιακή πραγματοποίηση του ανθρώπινου όντος επειδή το ανθρώπινο ον δεν διαθέτει καμία αληθινή πραγματικότητα. Ο αγώνας ενάντια στη θρησκεία είναι λοιπόν έμμεσα αγώνας ενάντια στον κόσμο εκείνου του οποίου το πνευματικό άρωμα είναι η θρησκεία. Η θρησκευτική αθλιότητα είναι ταυτόχρονα η έκφραση της πραγματικής αθλιότητας και η διαμαρτυρία ενάντια στην πραγματική αθλιότητα. Η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεσμένου δημιουργήματος, το θυμικό ενός άκαρδου κόσμου, όπως είναι το πνεύμα μη πνευματικών καταστάσεων. Είναι το όπιο του λαού. Η άρση της θρησκείας ως της ψευδαισθησιακής ευτυχίας του λαού είναι η απαίτηση της πραγματικής ευτυχίας του. Η απαίτηση να εγκαταλειφθούν οι ψευδαισθήσεις μιας κατάστασης είναι η απαίτηση να εγκαταλειφθεί μια κατάσταση η οποία χρειάζεται τις ψευδαισθήσεις. Η κριτική της θρησκείας είναι λοιπόν εν σπέρματι η κριτική της κοιλάδας των δακρύων, το ιερό επιφαινόμενο της οποίας [κριτικής] είναι η θρησκεία». Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840: μια ανθολογία, «Για την κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του δικαίου», σ. 147-148, μτφ. Θανάσης Γκιούρας, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2014. Για το πλήρες έργο στα ελληνικά βλ. Karl Marx, Κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους και του δικαίου, μτφ. Μπάμπης Λυκούδης, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1978. (Σ.τ.Μ.)
29 Η αντίληψη του Μαρξ για την κοινωνική αλλαγή στηρίζεται στην ανάλυση των κοινωνικών όρων (αντικειμενικών και υποκειμενικών), οι οποίοι αποτελούν προϊόν της ιστορικής εξέλιξης. Ως εκ τούτου, η ανθρώπινη ελευθερία δεν μπορεί να τεθεί απλώς ως αίτημα της βούλησης, αλλά ως συγκεκριμένη δυνατότητα που απορρέει από τις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες, βάση των οποίων αποτελεί ο συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία παράγει την υλική της ύπαρξη, δηλαδή εξασφαλίζει την δυνατότητα να ζήσει. (Σ.τ.Μ.)
30 Όπως αναφέρει μια αναλυτική μελέτη για την αναρχική κοσμοθεώρηση: «οι αναλύσεις του κοινωνικού ζητήματος που μελετάμε εδώ είναι φτωχές. Πουθενά δεν είναι τόσο καταφανής η έλξη του αναρχισμού από τη γενική και ηθικολόγο συλλογιστική. Εδώ ξεκινάει κανείς από μεταφυσικές αρχές, όπως η φυσική αρμονία και η δικαιοσύνη –που τόσο ευνοϊκά διακείμενος ήταν ο Προυντόν και που τόσο κατηγορηματικά κριτίκαρε ο Μαρξ στην «Αθλιότητα της φιλοσοφίας»- ή από κοινωνικές τάξεις και υπεριστορικές οντότητες, ενώ πουθενά δεν βρίσκει κανείς συγκεκριμένες μελέτες της κατάστασης στην Ισπανία, στην ποικιλία και την εξέλιξή της» (Jose Alvarez Junco, La ideología política del anarquismo español (1868-1910), σ. 190 (1974) (Ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι και οι σημερινοί «μαρξιστές» δεν είναι καλύτεροι).
31 Grundrisse (Grundrisse der Kritik der Politischen Ökonomie, «Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας»). Ένα από τα σημαντικότερα έργα του Μαρξ, το οποίο είναι γραμμένο υπό την μορφή εκτενών σημειώσεων, οι οποίες καλύπτουν ένα μακροσκελές και ανολοκλήρωτο χειρόγραφο, το οποίο γράφτηκε την περίοδο 1858-58 και εκδόθηκε μόλις το 1939. Το έργο έχει μεγάλη σημασία για την κατανόηση της σκέψης και της μεθοδολογίας του Μαρξ σε θεμελιώδη ζητήματα κριτικής της πολιτικής οικονομίας (αξία, εργασία, παραγωγή, ανταλλαγή, διανομή) και κοινωνικής θεωρίας (προκαπιταλιστικές μορφές κοινωνικές οργάνωσης, προϋποθέσεις της κομμουνιστικής επανάστασης). Ελληνική έκδοση Καρλ Μαρξ, Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας (τρεις τόμοι), μτφ. Διονύσης Διβάρης, εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα, 1989. (Σ.τ.Μ.)
32 «Το γεγονός ότι θεωρεί το σκοπό της προλεταριακής επανάστασης σαν άμεσα παρόντα, συνιστά ταυτόχρονα το μεγαλείο και την αδυναμία του πραγματικού αναρχικού αγώνα (γιατί στις ατομικιστικές του παραλλαγές, οι βλέψεις του αναρχισμού παραμένουν γελοίες). Απ’ την ιστορική σκέψη των σύγχρονων ταξικών αγώνων, ο κολλεκτιβιστικός αναρχισμός κρατάει μόνο το συμπέρασμα, και η απόλυτη ανάγκη του αυτού του συμπεράσματος, εκφράζεται επίσης μέσα στη συνειδητή του περιφρόνηση της μεθόδου. Έτσι η κριτική του του πολιτικού αγώνα παρέμεινε αφηρημένη, ενώ η εκλογή του του οικονομικού αγώνα επιβεβαιώνεται μόνο σε συνάρτηση με την ψευδαίσθηση μιας οριστικής λύσης που θα βρεθεί μονομιάς σ’ αυτό το πεδίο, τη μέρα της γενικής απεργίας ή της εξέγερσης. Οι αναρχικοί έχουν να πραγματώσουν ένα ιδεώδες. Ο αναρχισμός είναι η άρνηση του Κράτους και των τάξεων, δηλαδή, των ίδιων των κοινωνικών συνθηκών της διαχωρισμένης ιδεολογίας, που παραμένει ακόμα ιδεολογική. Η ιδεολογία της απόλυτης ελευθερίας εξισώνει τα πάντα και αποκλείει κάθε ιδέα περί ιστορικού κακού. Αυτή η άποψη της συγχώνευσης όλων των επιμέρους απαιτήσεων, έκανε τον αναρχισμό άξιο να εκπροσωπεί την άρνηση των υφιστάμενων για το σύνολο της ζωής συνθηκών κι όχι την άρνηση που περιορίζεται σε μια επιμέρους κριτική εξειδίκευση. Όμως αυτή η συγχώνευση, θεωρημένη απόλυτα, σύμφωνα με την ατομική ιδιοτροπία, πριν απ’ την ουσιαστική πραγμάτωσή της, καταδίκασε επίσης τον αναρχισμό σε μια έλλειψη συνοχής που τόσο εύκολα διαπιστώνεται. Ο αναρχισμός δεν μπορεί παρά να επαναλαμβάνει και να ρισκάρει εκ νέου σε κάθε αγώνα το ίδιο απλοϊκό γενικό συμπέρασμα, γιατί αυτό το αναρχικό συμπέρασμα ήταν, ανέκαθεν, ταυτισμένο με τη συνολική κατάληξη του κινήματος». Γκυ Ντεμπόρ, Η κοινωνία του θεάματος, σ. 72-73, μτφ. Πάνος Τσαγανέας-Νίκος Β. Αλεξίου, εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1986.
33 «Μανιφέστο»: Εννοεί το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Βλ. νέα ελληνική μετάφραση, Karl Marx-Friedrich Engels, «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» (1848) στο Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840: μια ανθολογία, «μτφ. Θανάσης Γκιούρας, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2014.
34 Εμμενής: ενυπάρχων, έμφυτος. Ο κομμουνισμός, σύμφωνα με την θεωρία του Μαρξ, αναδεικνύεται και εκτυλίσσεται ως δυνατότητα μέσα στις ίδιες τις συνθήκες ύπαρξης μιας κοινωνίας και δεν αποτελεί αίτημα που μπορεί να τεθεί εκτός ιστορίας και κοινωνίας ως αφηρημένο αίτημα του λόγου ή της ηθικής. (Σ.τ.Μ.)
35 «Ο κομμουνισμός δεν είναι για μας μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εγκαθιδρυθεί, ένα ιδεώδες που σ’ αυτό θα πρέπει να προσαρμοστεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων. Οι όροι αυτής της κίνησης προκύπτουν από τις προϋποθέσεις που τώρα υπάρχουν. Επιπλέον, η μάζα των εργατών που είναι μόνον εργάτες –μαζική εργατική δύναμη αποκομμένη από το κεφάλαιο ή από κάθε είδος ικανοποίησης έστω και περιορισμένης– προϋποθέτει την παγκόσμια αγορά όπως επίσης την προϋποθέτει και η απώλεια, η όχι πρόσκαιρη, αυτής της εργασίας, σα σίγουρης πηγής ζωής, απώλεια που προκύπτει από το συναγωνισμό. Το προλεταριάτο μπορεί έτσι να υπάρξει μονάχα παγκόσμια – ιστορικά, όπως κι ο κομμουνισμός, η δραστηριότητα του προλεταριάτου, μπορεί να έχει μονάχα μια «παγκόσμια-ιστορική» ύπαρξη. Πρόκειται για μια παγκόσμια-ιστορική ύπαρξη ατόμων, δηλαδή ύπαρξη ατόμων που συνδέεται άμεσα με την παγκόσμια ιστορία». Καρλ Μαρξ-Φρ. Έγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, σ. 81-82, τόμος πρώτος, μτφ. Κώστας Φιλίνης, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1994.
36 Anselmo Lorenzo, ο μεγάλος γέροντας της ισπανικού αναρχισμού του 19ου αιώνα, στα απομνημονεύματά του με τίτλο El Proletariado Militante (ανατύπωση, 1974, σ. 97) γράφει για την «απέραντη ευτυχία, τις μεγάλες προσδοκίες και την οιονεί μυστικιστική λατρεία της ιδέας που μας εμψύχωνε».
37 Όπως αναφέρει ο Μπρέναν (Personal Memoir, σ. 303): «Η συνήθης κατάσταση είχε ως εξής: κάθε χωριό μισούσε το γειτονικό του χωριό, αλλά έτρεφε φιλικά αισθήματα για το παραδιπλανό χωριό».
38 Πι υ Μαργάι (Francesc Pi i Margall, 1824-1901): Φιλελεύθερος Καταλανός πολιτικός. Διετέλεσε πρόεδρος της βραχύβιας Πρώτης Ισπανικής Δημοκρατίας το 1873. Κατά την διάρκεια της εξορίας του στο Παρίσι μετέφρασε διάφορα έργα του Προυντόν και υποστήριξε. Στο πλαίσιο των θετικιστικών του αντιλήψεων για την ιστορία και την κοινωνία υπήρξε ένθερμος υποστηρικτικής του φεντεραλισμού. (Σ.τ.Μ.)
39 Στο Τέταρτο Συνέδριο της Πρώτης Διεθνούς (Σεπτέμβριος 1869) οι ελευθεριακοί κολεκτιβιστές είχαν αντιταχθεί στις απεργίες (βλ. Jean Maitron, Le movement anarchiste en France, τόμος Ι, σ. 50, 1975). Ο Μπρέναν γράφει παρακάτω (Personal Memoir, σ. 277): «Οι αναρχικοί είναι οι μόνοι επαναστάτες που δεν υπόσχονται άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Προσφέρουν ένα ηθικό κέρδος: τον αυτοσεβασμό και την ελευθερία».
40 Ελεύθερες Μητέρες (Mujeres Libres): Γυναικεία ισπανική αναρχική οργάνωση. Σκοπός της ήταν η διεξαγωγή «διμέτωπου αγώνα» για την γυναικεία απελευθέρωση και την κοινωνική επανάσταση και απευθυνόταν στις γυναίκες της εργατικής τάξης. Η οργάνωση έφθασε τα 30.000 μέλη. (Σ.τ.Μ.)
41 Για αυτές τις διαιρέσεις βλ. Murray Bookchin, The Spanish Anarchists: The Heroic Years, 1868-1936, σ. 29-31 κ.α.
42 Τραγική Εβδομάδα (καταλανικά Setmana Tràgica). Γενική ονομασία των γεγονότων που έλαβαν χώρα από τις 25 Ιουλίου έως τις 2 Αυγούστου 1909 στην Βαρκελώνη και περιλαμβάνουν σειρά αιματηρών συγκρούσεων μεταξύ του ισπανικού στρατού και των εξεγερμένων εργατών της πόλης με αφορμή την απόφαση του πρωθυπουργού Μάουρα να στείλει εφεδρείες στο Μαρόκο προκειμένου να εντείνει την στρατιωτική αποικιοκρατική δράση της Ισπανίας. (Σ.τ.Μ.)
43 IWW (Industrial Workers of the World, Βιομηχανικοί Εργάτες του Κόσμου, γνωστοί και ως «γουόμπλις»). Διεθνιστική και επαναστατική εργατική συνδικαλιστική οργάνωση στις ΗΠΑ, η οποία ιδρύθηκε το 1905. Σκοπός της ήταν η συνένωση ολόκληρης της εργατικής τάξης -ανεξαρτήτως χρώματος, εθνικότητας, επαγγέλματος και ειδικότητας- σε ένα και μοναδικό συνδικάτο όχι μόνο για την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου αλλά κυρίως για την ενοποίηση της εργατικής τάξης ως κοινωνική δύναμη ανατροπής του καπιταλισμού και κατάργησης της μισθωτής εργασίας. Η οργάνωση εντάσσεται στο ρεύμα του αναρχοσυνδικαλισμού. (Σ.τ.Μ.)
44 Βλ. την κριτική της Ρόζας Λούξεμπουργκ στην αναρχοσυνδικαλιστική στρατηγική της γενικής απεργίας στην αρχή της μπροσούρας της «Η Γενική Απεργία». Από το 1904 έως το 1911 υπήρξε ένα μεταφραστικό κύμα των έργων των εκπροσώπων του επαναστατικού συνδικαλισμού όπως ο Πουζέ και ο Γκριφιούλ.
45 Μιγκέλ Πρίμο ντε Ριβέρα (Don Miguel Primo de Rivera y Orbaneja, 1870-1930): Ισπανός συντηρητικός αριστοκράτης, αξιωματικός του στρατού και δικτάτορας της Ισπανίας από το 1923 έως το 1930. (Σ.τ.Μ.)
46 Ο «ελευθεριακός» (libertaire) είναι όρος ταυτόσημος με το «αναρχικός». (Σ.τ.Μ.)
47 Κατά ειρωνικό τρόπο οι κατ’ εκτίμηση 1.300.000 ψήφοι της CNT φαίνεται ότι κατευθύνθηκαν κυρίως προς το, ασήμαντο τότε, Κομμουνιστικό Κόμμα, βοηθώντας το έτσι να αυξήσει τους αντιπροσώπους του από έναν σε 14 στο κοινοβούλιο (Κόρτες).
48 Γκυστάβ Ερβέ (Gustave Hervé, 1871-1944). Γάλλος πολιτικός, φλογερός αντιμιλιταριστής σοσιαλιστής και ειρηνιστής. Το 1912 μετεστράφη σε φανατικό εθνικιστή, ύστερα από διετή φυλάκιση λόγω της αντιμιλιταριστικής του δραστηριότητας. (Σ.τ.Μ.)
49 PCE: Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας. Το κομμουνιστικό κόμμα στην Καταλωνία ήταν το PSUC (Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Καταλωνίας).
50 «Σοσιαλπατριώτες» ονομάστηκαν από τους διεθνιστές η πλειοψηφία των σοσιαλιστών της Δεύτερης Διεθνούς, που υποστήριξαν την χώρα τους στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. (Σ.τ.Μ.)
51 «Σοσιαλφασισμός»: Θεωρία που διατυπώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 και υιοθετήθηκε ως θέση από το Έκτο Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς το 1928, σύμφωνα με την οποία η σοσιαλδημοκρατία είναι μια παραλλαγή του φασισμού και αποτελεί τον κυριότερο αντίπαλο του κομμουνισμού. Έτσι, η σοσιαλδημοκρατία και ο φασισμός-ναζισμός αναγορεύθηκαν σε «δίδυμους αδελφούς», καθώς υποστηρίχθηκε ότι ο φασισμός εξαρτάται από την ενεργό υποστήριξη της σοσιαλδημοκρατίας και η σοσιαλδημοκρατία στηρίζεται στην ενεργό υποστήριξη του φασισμού. Η πολιτική αυτή είχε καταστροφικά αποτελέσματα στην Γερμανία, αφού έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ενότητα μεταξύ των κομμουνιστικών και σοσιαλδημοκρατών εργατών και διευκόλυνε την άνοδο του ναζισμού. Εφόσον η σοσιαλδημοκρατία, που αποτελούσε το κόμμα με την μεγαλύτερη εργατική υποστήριξη στην Γερμανία, είναι φασιστική και τα μέλη και οι υποστηρικτές της δεν είναι παρά «σοσιαλφασίστες», τότε ο φασισμός έχει ήδη εγκαθιδρυθεί και, κατά συνέπεια, δεν υπάρχει λόγος ιδιαίτερης πάλης κατά του φασισμού Στην Πρωσία, το μεγαλύτερο ομόσπονδο κράτος της Γερμανίας, το Κομμουνιστικό Κόμμα συμμάχησε ανοικτά με τους ναζί, τους οποίους αποκαλούσε «εργαζόμενους συντρόφους», σε μια προσπάθεια ανατροπής της τοπικής σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης. Η πολιτική αυτή διευκόλυνε επίσης την ίδια την σοσιαλδημοκρατία στην προσπάθειά της να απομονώσει τις γραμμές της από την κομμουνιστική επιρροή και να προσδεθεί ακόμη περισσότερο στο καθεστώς της αστικής δημοκρατίας κατηγορώντας τους κομμουνιστές, μαζί με τα άλλα κοινοβουλευτικά αστικά κόμματα, ότι δεν είναι παρά «κόκκινοι φασίστες». Ο παραλογισμός της πολιτικής του σοσιαλφασισμού διατυπώνεται γλαφυρά από τα λόγια του Έρνστ Τέλμαν, ηγέτη του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, στο σύνθημά του «Πρώτα ο Χίτλερ και μετά εμείς!». (Σ.τ.Μ.)
52 Τρίτη Περίοδος: Πολιτική αποτίμηση που καθιερώθηκε από το Έκτο Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς, το καλοκαίρι του 1928, σύμφωνα με την οποία ο καπιταλισμός έχει μπει στην περίοδο της οριστικής του παρακμής, η οποία χαρακτηρίζεται από την οικονομική κατάρρευση της ριζοσπαστικοποίηση της εργατικής τάξης, θέτοντας την σοσιαλιστική επανάσταση στην ημερήσια διάταξη στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης. (Σ.τ.Μ.)
53 Το PCE είχε 400 μέλη όταν επέστρεψε στην νομιμότητα το 1931, 5.000 τον Μάιο του 1935 και 50.000 τον Ιούνιο του 1936. Στο ίδιο διάστημα οι αναρχικοί αύξησαν τις δυνάμεις τους από μισό σε ένα εκατομμύριο. Βλ. Rafael Cruz, El Partido Comunista de España en la II República, 1987.
54 Η πρόκειται για την στροφή της πολιτικής της Τρίτης Διεθνούς μετά την υιοθέτηση της γραμμής της Τρίτης Περιόδου και της θεωρίας του «σοσιαλφασισμού» (βλ. παραπάνω), σύμφωνα με την οποία οι κομμουνιστές πρέπει να συμμαχήσουν με τους σοσιαλδημοκράτες και τα φιλελεύθερα αστικά κόμματα εναντίον του φασισμού και του πολέμου, τα οποία προηγουμένως, κατά την διάρκεια της ανόδου του φασισμού, αποκαλούσαν συλλήβδην σοσιαλφασιστικά, συγκροτώντας από κοινού ένα «λαϊκό μέτωπο» για την υπεράσπιση της κοινοβουλευτικής αστικής δημοκρατίας. Η πολιτική αυτή εγκαινιάστηκε στην Γαλλία στα μέσα της δεκαετίας του 1930, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την θριαμβευτική νίκη του «Λαϊκού Μετώπου», την ανάσχεση του κινήματος καταλήψεως των εργοστασίων και την αφομοίωση της εργατικής τάξης, ενώ είχε τραγικές συνέπειες στην Ισπανία. (Σ.τ.Μ.)
55 Το φασιστικό πραξικόπημα απέτυχε στην Καταλωνία, στο Λεβάντε, στην Νέα Καστίλη, στην Χώρα των Βάσκων, στο Σανταντέρ, στις Αστούριες και στην μισή Εξτρεμαδούρα. Οι πραξικοπηματίες απέκτησαν τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους της Ανδαλουσίας, της νοτίου Εξτρεμαδούρα, της Μαγιόρκα, στην Παλαιάς Καστίλης, του Ναβάρε και της Αραγωνίας. Οι αναρχικοί πρωταγωνιστούσαν στην Καταλωνία, στο Λεβάντε, στο Σανταντέρ και στο μεγαλύτερο μέρος των Αστουριών.
56 Γκαρθία Ολιβέρ (Juan García Oliver, 1901-1980): Ισπανός αναρχοσυνδικαλιστής και εξέχουσα φυσιογνωμία του ισπανικού αναρχισμού, ηγέτης της Ιβηρικής Αναρχικής Ομοσπονδίας (FAI). Κατά την διάρκεια του ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου διετέλεσε Υπουργός Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση του Λάργο Καμπαγιέρο. (Σ.τ.Μ.)
57 Λουίς Κομπάνυς (Lluís Companys i Jover, 1882- 1940): Καταλανός εθνικιστής πολιτικός. Το 1931 ίδρυσε το καταλανικό Δημοκρατικό Αριστερό κόμμα (Esquerra Republicana de Catalunya) μαζί με τους Macià και Tarradellas. Διατέλεσε πρόεδρος της καταλανικής Χενεραλιτάτ από το 1936 και κατά την διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου (Σ.τ.Μ.)
58 Όπως αναφέρει ο Bernecker: «Είναι δύσκολο να υπερεκτιμηθεί η σημασία αυτής της απόφασης. Τούτη εξέφραζε ένα ισχυρό «αναθεωρητικό» ρεύμα στο εσωτερικό της CNT, το οποίο καθόριζε επί μήνες την πορεία του πολέμου και της επανάστασης στην Καταλωνία και, ταυτόχρονα, υπογράμμιζε την έλλειψη στρατηγικής αντίληψης των αναρχοσυνδικαλιστών… Ως προς τις ηθικές αναστολές για την ανάληψη της εξουσίας, μια άλλη άποψη παρακίνησε τους αναρχικούς και συνδικαλιστές ηγέτες να επιτρέψουν στην κυβέρνηση να επιβιώσει: έως εκείνη την στιγμή η ριζοσπαστική άρνηση του υφιστάμενης κρατικής εξουσίας είχε ως συνέπεια την παντελή προετοιμασία για την παρέμβαση με σκοπό την αναδιαμόρφωση και την βελτίωσή της, δηλαδή οι επαναστάτες δεν διέθεταν καμία πρακτική γνώση χειρισμού των κυβερνητικών υποθέσεων και της δημοσίας διοίκησης. Έτσι προτίμησαν να αφήσουν την κυβέρνηση, και κατά συνέπεια και την επίσημη ευθύνη στους ρεπουμπλικάνους και τους φιλελεύθερους, ενώ ταυτόχρονα τους ήλεγχαν διαμέσου ενός νέου «’επαναστατικού’ οργάνου εξουσίας» (ό.π., σ. 386-387).
59 Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης. Ιδρύθηκε το 1935 με την συγχώνευση του Εργατοαγροτικού Μπλοκ και της Κομμουνιστικής Αριστεράς. Το POUM αντιμετώπιζε δυσχέρειες καθώς από την μία μεριά οι κομμουνιστές το κατηγορούσαν ως «τροτσκιστικό» ενώ οι τροτσκιστές από την άλλη το κατηγορούσαν ως «προδοτικό». Για το POUM βλ. Felix Morrow, Revolution and Counter-Revolution in Spain, σ. 43-44 (1938). [Φέλιξ Μόρροου, Επανάσταση και αντεπανάσταση στην Ισπανία, μτφ. Π. Πετροπούλου, εκδόσεις «Ατραπός», Νοέμβριος 1977. Το βιβλίο ανατυπώθηκε τον Μάρτιο του 2001 από την Ομάδα Συντρόφων της Κοινωνικής Αριστεράς (Σ.τ.Μ.)].
60 Για την επίδραση της μετατροπής του PCE σε όργανο της ΕΣΣΔ στην μετέπειτα εξέλιξη του κόμματος βλ. κυρίως το κλασσικό έργο του Burnett Bolloten, The Spanish Revolution.
61 Για να είμαστε δίκαιοι δεν θα πρέπει να παραλείψουμε τους 50 ορθόδοξους τροτσκιστές της Ομάδας Μπολσεβίκων-Λενινιστών, στο οποίους περιλαμβάνεται και ο νεαρός Γκραντίσο Μούνις, ο οποίος το 1948 εξέδωσε ένα από τα καλύτερα βιβλία για την ισπανική επανάσταση: Grandizo Munis, Promesas de Victoria, Jalones de Derrota: Critica y teoría de la revolución española, 1930-1939, (1948,1977).
62 NKVD: Το Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων ή NKVD ήταν η διαβόητη μυστική αστυνομία της Ε.Σ.Σ.Δ την εποχή του Στάλιν. Κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφύλιου η NKVD ίδρυσε πολυάριθμες μυστικές φυλακές στη Μαδρίτη που χρησιμοποιήθηκαν για συλλήψεις, βασανιστήρια και εκτελέσεις αντιφρονούντων. Από τα τέλη του 1938 οι διώξεις στρέφονταν κατά αναρχικών και τροτσκιστών. (Σ.τ.Μ.)
63 Για μια ακόμη φορά η ονομασία του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Καταλωνία.
64 Και πάλι ο αναγνώστης παραπέμπεται στα βιβλία του Όργουελ και του Μπολότεν.
65 Ο Γκραντίσο Μούνις (Grandizo Munis, 1912 – 1989) ήταν επαναστάτης, ο οποίος κατά την διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου αγωνίστηκε από τις γραμμές του τροτσκισμού και αντιτάχθηκε στην δημοκρατική κυβέρνηση «λαϊκού μετώπου». Η μικρή τροτσκιστική οργάνωση που δρούσε εκείνη την περίοδο (Seccion Bolshevik-Leninista) προσπαθούσε να επηρεάσει τις γραμμές του POUM και συνεργάστηκε στενά με τους αναρχικούς της «Φάλαγγας Ντουρούτι» και έλαβε ενεργά μέρος στην εξέγερση του Μάη του 1937 στην Βαρκελώνη, η οποία κατεστάλη από την δημοκρατική κυβέρνηση, στην οποία είχαν δεσπόζουσα θέση οι σταλινικοί. Ο Μούνις συνελήφθη για την επαναστατική του δράση, φυλακίστηκε, καταδικάστηκε σε θάνατο και κατάφερε να δραπετεύσει λίγο πριν από την πτώση της Βαρκελώνης. Για ένα εκτενές άρθρο αναφορικά με την ζωή και το έργο του βλ. Γκραντίσο Μούνις (1912 – 1989): Οι θέσεις και η διαδρομή ενός επαναστάτη, περιοδικό «Το Ένζυμο», τεύχος 1, Οκτώβριος 2013.
66 Munis, ό.π., σ. 294-295.
67 Ο Abad de Santillan (ό.π., σ. 129) έχει μια απάντηση σε τέτοιου είδους επιχειρήματα: «Γνωρίζαμε ότι δεν ήταν δυνατόν να θριαμβεύσουμε στην επανάσταση εάν πρώτα δεν θριαμβεύαμε στον πόλεμο και θυσιάσαμε τα πάντα για τον πόλεμο. Θυσιάσαμε την ίδια την επανάσταση δίχως να αντιλαμβανόμαστε ότι αυτή η θυσία συνεπάγεται και την θυσία των στόχων του πολέμου» (η έμφαση δική μου).
68 Διάφορες ομάδες εξορίστων στην Γαλλία μπορούσαν στο κάτω-κάτω να διεξάγουν ανταρτοπόλεμο στην Ισπανία του Φράνκο τουλάχιστον έως τις αρχές της δεκαετίας του 1950.
69 Πράγματι ο Χουάν Γκαρθία Ολιβέρ της CNT-FAI προέβη σε βολιδοσκοπήσεις των Μαροκινών εθνικιστών το φθινόπωρο του 1936 προσφέροντάς τους ανεξαρτησία. Εκείνοι δεν επιθυμούσαν εκείνον τον καιρό ανεξαρτησία φοβούμενοι την απορρόφησή τους είτε από την ναζιστική Γερμανία ή από την Ιταλία του Μουσολίνι. Ζητούσαν αυτονομία καταλανικού τύπου. Ο σοσιαλιστής Λάργο Καμπαγιέρο έθεσε τέλος σε αυτές τις προσπάθειες υπό την πίεση του σοσιαλιστή Λεόν Μπλούμ, τότε πρόεδρο της Γαλλίας. Όπως αναφέρει ένας σχολιαστής, λόγω του αναβρασμού και των εξεγέρσεων εκείνη την εποχή σε ολόκληρη την Βόρειο Αφρική, «μια σπρωξιά και θα κατέρρεε ολόκληρη η γαλλική αυτοκρατορία στην Αφρική». Βλ. το βιβλίο του Abel Paz, La cuestión de Marruecos y la Republica Española, 2000.
70 Είναι αλήθεια ότι μια τεράστια προπαγανδιστική εκστρατεία από όλους τους εμπλεκόμενους, εκτός των αναρχικών, απέκρυψε επιτυχώς την κοινωνική επανάσταση που έλαβε χώρα τον Ιούλιο του 1936, μετατρέποντας την διεθνή αίσθηση του πολέμου ως έναν «πόλεμο μεταξύ δημοκρατίας και φασισμού». Ο διεθνής αναρχισμός ήταν αρκετά αδύναμος για να αντεπεξέλθει σε αυτόν τον καταιγισμό προπαγάνδας προβάλλοντας την αλήθεια.
71 Έως τον Ιούλιο του 1936 μονάχα 110.000 αγρότες είχαν λάβει γη.
72 Συμφωνία μίσθωσης αγροκτήματος με πληρωμή ενοικίου σε είδος (ποσοστό επί των καρπών) και όχι σε χρήμα. (Σ.τ.Μ.)
73 Χοάν Πεϊρό (Joan Peiró i Belis, 1887-1942): Καταλανός αναρχικός ακτιβιστής, συγγραφέας, εκδότης της αναρχικής εφημερίδας Solidaridad Obrera, δύο φορές Γενικός Γραμματέας της Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (CNT) και Υπουργός Βιομηχανίας της ισπανικής κυβέρνησης κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. (Σ.τ.Μ.)
74 Bernecker, σ. 89.
75 Για άλλη μια φορά ο συγγραφέας όταν αναφέρεται στους «κομμουνιστές» εννοεί τους σταλινικούς. (Σ.τ.Μ.)
76 Μπόρκεναου (Franz Borkenau, 1900-1957): Αυστριακός κοινωνιολόγος, πολιτικός στοχαστής, ιστορικός και δημοσιογράφος. Μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας και ενεργό μέλος της Κομιτέρν μέχρι το 1929, χρονιά κατά την οποία παραιτήθηκε εξαιτίας του ολοκληρωτικού χαρακτήρα με τον οποίο λειτουργούσε το κομμουνιστικό καθεστώς. Τον Σεπτέμβριο του 1936 ο Μπόρκεναου πραγματοποίησε ένα ταξίδι δύο μηνών στην Ισπανία, όπου παρακολούθησε τις επιπτώσεις του ισπανικού εμφυλίου πολέμου στη Μαδρίτη, τη Βαρκελώνη και τη Βαλένθια. Τον Ιανουάριο του 1937 έκανε μια δεύτερη επίσκεψη στην Ισπανία, κατά την οποία συνελήφθη και βασανίστηκε από την ισπανική αστυνομία. Η εμπειρία του αυτή ενέπνευσε το πιο γνωστό βιβλίο του: The Spanish Cockpit : an Eye-Witness Account of the Political and Social Conflicts of the Spanish Civil War. (Σ.τ.Μ.)
77 Αποσπάσματα από τον βιβλίο του Borkenau, The Spanish Cocpit, σ. 80,83, έκδοση 1937. Όταν γύρισε στην Βαρκελώνη, τον Ιανουάριο του 1937, διαπίστωσε ότι «το πολύχρωμο στυλ αλά Ρομπέν των Δασών των ανδρών της πολιτοφυλακής είχε τελείως εξαφανιστεί… [υπήρχε] μια σαφής προσπάθεια καθιέρωσης της ομοιομορφίας… οι περισσότεροι δεν φορούσαν κανένα πολιτικό έμβλημα.. οι μικροαστοί είχαν εντυπωσιαστεί βαθιά από την γενική ατμόσφαιρα (σ. 175).
78 Γενική Ένωση Εργασίας, συνδικαλιστική συνομοσπονδία που ανήκε ιστορικά στο PSOE με ισχυρά ερείσματα στους Αστουριανούς ανθρακωρύχους και στην Μαδρίτη. Από το 1937 ετέθη υπό τον έλεγχο του PCE και του PSUC.
79 Bernecker, σ. 286.
80 ό.π., σ. 293.
81 Το βιβλίο του Diego Abad de Santillan, Porque Perdimos la Guerra (1940, 1975) αναφέρει με πάσα λεπτομέρεια πώς η Μαδρίτη επανειλημμένως αγνοούσε τις εκκλήσεις των αναρχικών για παροχή υλικής βοήθειας και ξένου νομίσματος για να την αποκτήσει, πράγμα που επέδρασε ευθέως στην έκβαση συγκεκριμένων μαχών, όπως η πτώση του Ιρούν.
82 Ξένοι στρατιωτικοί ειδήμονες ανέφεραν ότι οι Καταλανοί εργάτες και τεχνικοί κατάφεραν μέσα σε δύο μήνες να δημιουργήσουν την πολεμική βιομηχανία που η Γαλλία κατάφερε να δημιουργήσει σε δύο χρόνια κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Βλ. Abad de Santillan, ό.π., σ. 134.
83 Λάργο Καμπαγιέρο (Francisco Largo Caballero, 1869-1946): Σοσιαλιστής και αρχηγός της Γενικής Ένωσης Εργατών (UGT). Διατέλεσε πρωθυπουργός της Ισπανίας εν μέσω του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου από τον Σεπτέμβριο του 1936 έως το Μάιο του 1937. Εκτός από πρωθυπουργός, διατέλεσε Υπουργός Εργασίας (1931-1933) και Υπουργός Άμυνας (1936-1937). Το 1939 αποσύρθηκε από την πολιτική και πήγε στο Παρίσι. Το 1940 συνελήφθη από τους Γερμανούς και στάλθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Νταχάου όπου και πέθανε το 1946, λίγο μετά το τέλος του πολέμου. (Σ.τ.Μ.)
84 Πρόκειται μάλλον για τον Βαλεντίν Γκονζάλεθ (Valentín González González, 1904-1983). (Σ.τ.Μ.)
85 Ρικάρδο Σανθ (Ricardo Sanz García, 1898-1986): Ισπανός αναρχοσυνδικαλιστής, ιδρυτικό μέλος της αναρχικής ομάδας «Los Solidarios» μαζί με τους Joan García Oliver, Francisco Ascaso και Buenaventura Durruti. Το όνομά του έγινε γνωστό επειδή υπήρξε διάδοχος του Ντουρούτι. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων για τον αναρχισμό και την ισπανική επανάσταση του 1936. (Σ.τ.Μ.)
86 Γιοάν Φάμπρεγας (Joan Porqueras i Fàbregas, 1893-1966): Ισπανός οικονομολόγος και πολιτικός. Μέλος της Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (CNT), διετέλεσε υπουργός Οικονομίας της Κυβέρνησης της καταλανικής Χενεραλιτάτ. (Σ.τ.Μ.)
87 Βλ. Alexander, ό.π., σ. 267.
88 Καμίλο Μπερνέρι (Camillo Berneri, επίσης γνωστός ως Camillo da Lodi, 1897-1937): Εξέχων Ιταλός αναρχικός μαχητής, καθηγητής φιλοσοφίας και θεωρητικός. Συμμετείχε ως εθελοντής στον ισπανικό εμφύλιο και δολοφονήθηκε από τους σταλινικούς στη Βαρκελώνη στις 5 Μαΐου του 1937. (Σ.τ.Μ.)
89 Πρόκειται για την εμμονή των εργατών να ενδιαφέρονται κυρίως για την κατάσταση του δικού τους χώρου εργασίας. (Σ.τ.Μ.)
90 Φεδερίκα Μοντσένι (Federica Montseny i Mañé, 1905-1994): Ισπανίδα αναρχική και συγγραφέας. Διετέλεσε Υπουργός Υγείας κατά την διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου στην κυβέρνηση του Λάργο Καμπαγιέρο. (Σ.τ.Μ.)
91 Οι στρεψοδικίες του Γκαρθία Ολιβέρ όσον αφορά την προσχώρηση στην κεντρική κυβέρνηση αναφέρονται στην αυτοβιογραφία του, την οποία έγραψε στην εξορία, με τίτλο El Eco de los Pasos, σ. 291-293, 1978.
92 Για μια λεπτομερή περιγραφή των γεγονότων που οδήγησαν στην αποφασιστική αναμέτρηση και σε πραγματικές οδομαχίες στην Βαρκελώνη από τις 3 έως τις 7 Μαΐου παραπέμπω για άλλη μια φορά τον αναγνώστη στην περιγραφές του Όργουελ και του Μπολότεν.
93 Ένα ριζοσπαστικό αριστερό αναρχικό ρεύμα που καλούσε σε μια «νέα επανάσταση» κατά του ξεπουλήματος των ηγετών της CNT στην κυβέρνηση της Βαρκελώνης και της Μαδρίτης.
94 Οι «Φίλοι του Ντουρούτι» (Agrupación de los Amigos de Durruti) ήταν μια μεγάλη αναρχική οργάνωση, η οποία ιδρύθηκε στην Ισπανία στις 15 Μαρτίου του 1937, από τον Χάιμε Μπαλιούς, τον Φέλιξ Μαρτίνεθ και τον Παμπλο Ρουίθ, σε αντίθεση με την προσχώρηση της αναρχοσυνδικαλιστικής CNT στην δημοκρατική κυβέρνηση. Τα μέλη της οργάνωσης ήταν μαχητές της «Φάλαγγας Ντουρούτι», οι οποίοι αντιτάχθηκαν στην «στρατιωτικοποίηση» που προωθούσε η δημοκρατική κυβέρνηση προκειμένου να διαλύσει τις ένοπλες οργανώσεις που πολεμούσαν στο μέτωπο και να επιβάλλει το μονοπώλιο του ανασυγκροτημένου αστικού στρατού. Οι μαχητές αυτοί διατήρησαν τα όπλα και πήγαν στην Βαρκελώνη για να πολεμήσουν για την επανάσταση. Εκεί ενώθηκαν με άλλους αναρχικούς που διαφωνούσαν κι εκείνοι με την συμμετοχή της CNT στην καταλανική και την ισπανική δημοκρατική κυβέρνηση. Οι «Φίλοι του Ντουρούτι» διέσωσαν την τιμή του αναρχισμού παραμένοντας συνεπείς στις αρχές τους και προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια νέα επαναστατική πρωτοπορία ενάντια στην συνεργασία των αναρχικών με τις δημοκρατικές και σταλινικές οργανώσεις, στον κυβερνητισμό και στην ανασυγκρότηση του κράτους. Για μια πλήρη ιστορία αυτής της οργάνωσης δες το βιβλίο του συγγραφέα αυτού του άρθρου, Agustín Guillamón, La Agrupación de los Amigos de Durruti 1937 – 1939, www.hommodolars.org. Σε αγγλική μετάφραση: The Friends of Durruti Group: 1937-1939, http://libcom.org/. (Σ.τ.Μ.)
95 Ένας σταλινικός διοικητής απείλησε να βομβαρδίσει την αναρχική Φάλαγγα Ascaso εάν αυτή βάδιζε προς την Μαδρίτη. Πολλές από αυτές τις λεπτομέρειες είναι παρμένες από το βιβλίου του Hugh Thomas, The Spanish Civil War, σ. 545-550, 1965. [Το βιβλίο έχει κυκλοφορήσει προ πολλών ετών στα ελληνικά: Χιού Τόμας, Ιστορία του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, (δίτομο) μτφ. Α. Γεωργούλη-Τ. Μενδράκος, εκδόσεις Αφοί Τολίδη, Δεκέμβριος 1971. (Σ.τ.Μ.)]
96 Για την εγκληματική δράση του σταλινισμού στην Ισπανία βλ. Μ. Ολλιβιέ-Κ. Λαντάου, Η GPU στην Ισπανία – Η σταλινική αντεπανάσταση στον Ισπανικό εμφύλιο, μτφ. Σοφία Ιωαννίδη, εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα. (Σ.τ.Μ.)
97 Ακόμα και μετά τις μέρες του Μαΐου του 1937 –μια ήττα μέσα στον θρίαμβο- εξακολουθούσαν ακόμη να ανθίστανται μερικά στοιχεία δυαδικής εξουσίας και συχνά βάσεις για την ανάκτηση του χαμένου εδάφους». G. Munis, ό.π., σ. 292.
98 Bernecker, σ. 339.
99 Πρόκειται για τον διαβόητο σταλινικό πολιτικό και στρατιωτικό Ενρίκε Λίστερ (Enrique Líster Forján, 1907-1994). (Σ.τ.Μ.)
100 ό.π., σ. 298.
101 ό.π., σ. 300-301.
102 ό.π.
103 ό.π., σ. 131-133.
104 Το έργο του Julian Casanova, Anarquismo y revolución en la sociedad rural aragonesa, 1936-1938 (1985) προσφέρει μια πιο διαφοροποιημένη άποψη για τις κολεκτίβες της Αραγονίας. Από αυτήν την άποψη, στην Αραγονία συνολικά το αντίστοιχο βάρος της CNT και της UGT ήταν ίσο (σ. 31). Ο συγγραφέας συμφωνεί με τον Bernecker (σ. 315) ότι τον Μάιο του 1936 το συνέδριο της Σαραγόσα ψήφισε την απόφασή της για το αγροτικό ζήτημα «χωρίς να διευκρινίζει τις πιο στοιχειώδεις οικονομικές έννοιες. Όταν αργότερα οι αναρχικοί απέκτησαν τον έλεγχο της κατάστασης δεν εφήρμοσαν ένα μοντέλο κολεκτιβοποίησης που να επιλύει τα προβλήματα της παραγωγής και της ανταλλαγής» (σ. 318). «Αυτοί που υποστήριζαν την ‘αιώνια επιδίωξη της ισότητας’ αγνοούν πολυάριθμα παραδείγματα.. περιθωριοποίησης κοινωνικών ομάδων (γυναίκες, ανεξάρτητους αγρότες) και έχουν άγνοια των πραγματικών συνθηκών.
105 Robert Alexander, ό.π., σ. 394-402.
106 ό.π., σ. 198.
107 Ελληνική έκδοση: Daniel Querin, Ο αναρχισμός – Από τη θεωρία στη πράξη, μτφ. Μπάμπης Λυκούδης, εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος. (Σ.τ.Μ.)
108 ό.π., σ. 325.
109 Edward Malefakis, Agrarian Revolution and Peasant Revolution in Spain (1970).
110 Μορφή οργάνωσης που υιοθέτησε ο αναρχισμός στην Ισπανία με βάση μικρές, αυτόνομες ομόσπονδες ομάδες δράσης. Περισσότερα βλ. «Μια σημείωση πάνω στα Grupos de Afinidad», στο Murray Bookchin, Άκου μαρξιστή, μτφ. Όμιλος Βανδάλων Θεσσαλονίκης, εκδόσεις Διεθνής Βιβλιοθήκη, σ. 66-69. (Σ.τ.Μ.)
111 O Indalecio Prieto ήταν ο πρώτος σημαντικός ηγέτης της δεξιάς πτέρυγας του PSOE και μακροχρόνιος αντίπαλος του Λάργο Καμπαγιέρο. Δεν ήταν διόλου συμπαθής στους αναρχικούς, αλλά επίσης δεν θεωρείτο επαρκώς ευπειθής από τους σταλινικούς. Η εκμετάλλευση της πολεμικής ήττας και των στρατιωτικών αποτυχιών, οι οποίες ορισμένες φορές προκαλούνταν επίτηδες με σκοπό την δυσφήμηση των εκάστοτε υπευθύνων, αποτελούσε ένα τυπικό στρατήγημα του PCE-PSUC για την αντικατάσταση ανεπιθύμητων προσώπων, σοσιαλιστών ή αναρχικών, με πιο ευεπηρέαστους ανθρώπους. Μια διοικητής του POUM, η Mika Etchebehere, στο βιβλίο της Ma guerre d’ Espagne a moi, περιγράφει παρόμοια επεισόδια, όπως όταν ένα τάγμα του POUM αφέθηκε σε απελπιστική θέση, χωρίς βοήθεια, κατά την διάρκεια της άμυνας της Μαδρίτης.
112 Bernecker, σ. 311. Ο Borkenau, ό.π., σ 210, γράφει ότι η «μόνη διαφορά με την Ρωσία είναι ότι η άρχουσα γραφειοκρατία ανήκε στα τρία από τα τέσσερα κόμματα και όχι σε ένα…».
113 Ο Νεγκρίν ανέλαβε τον έλεγχο τον Μάιο του 1937, μετά τα «γεγονότα» αυτού του μήνα. Ήταν επίσης ένας σοσιαλιστής της δεξιάς πτέρυγας του κόμματος, τον οποίο υποστήριζε το ΚΚ λόγω ελλείψεως άλλου υποψηφίου αποδεκτού στους άλλους, αλλά στο τέλος αποδείχθηκε ότι ήταν μια ανεξάρτητη προσωπικότητα.
114 Στα δεκατρία σημεία περιλαμβάνονταν η απόλυτη ανεξαρτησία της Ισπανίας, η απομάκρυνση όλων των ξέων στρατιωτικών δυνάμεων, καθιέρωση του καθολικού δικαιώματος ψήφου, η μη πραγματοποίηση αντιποίνων, σεβασμός των ελευθεριών των περιφερειών, ενθάρρυνση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας αλλά όχι και της δημιουργίας μεγάλων τραστ, αγροτική μεταρρύθμιση, διασφάλιση των δικαιωμάτων των εργαζομένων, «πολιτιστική, σωματική και ηθική ανάπτυξη της φυλής», καμία ανάμειξη του στρατού στην πολιτική, αποκήρυξη του πολέμου, συνεργασία με την Κοινωνία των Εθνών, παροχή αμνηστίας σε όλους τους αντιπάλους. Η επιτροπή συνεργασίας μεταξύ της CNT και της UGT ενέκρινε το πρόγραμμα, αλλά η FAI το αποδοκίμασε ως επιστροφή στην κατάσταση προ του Ιουλίου του 1936. Βλ. Thomas, ό.π., σ. 674-675.
115 Bernecker, σ. 140.
116 Thomas, σ. 675. Ο Segundo Blanco της CNT έγινε υπουργός Παιδείας και Υγείας τον Μάρτιο του 1938.
117 Θιπριάνο Μέρα (Cipriano Mera Sanz, 1897-1975): Ισπανός αναρχικός, στέλεχος της CNT, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο ως στρατιωτικός διοικητής στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. (Σ.τ.Μ)
118 ό.π., σ. 751. Για μια πλήρη περιγραφή του πραξικοπήματος Κασάδο βλ. Thomas, σ. 734–755.
119 Αναφερόμενος στο παράδειγμα του δικαστικού σώματος ο Abad de Santillan σημειώνει ότι η CNT έκανε την πρόταση να καταργηθούν οι δικηγόροι. Γιατί, ρωτά, ξανάνοιξε το Δικαστικό Μέγαρο; Οι παλιοί δικαστές έκαναν ξανά την εμφάνισή τους και «θέσαμε στην υπηρεσία της αντεπανάστασης ένα όργανο το οποίο είχαμε επανεκτιμήσει», ό.π., σ. 80-81.
120 Έντουαρντ Μπερστάι (Eduard Bernstein, 1850-1932): Γερμανός σοσιαλδημοκράτης, στενός συνεργάτης του Μαρξ και του Ένγκελς, θεωρητικός της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, ιδρυτής του αναθεωρητισμού του μαρξισμού και του μεταρρυθμιστικού (ρεφορμιστικού) σοσιαλισμού. Ο Μπερστάιν άσκησε κριτική στο έργο του Μαρξ και αμφισβήτησε κυρίως την ορθότητα της πρόβλεψης του για την αναπόφευκτη και επικείμενη παρακμή του καπιταλισμού και υποστήριξε ειρηνική κοινοβουλευτική μετάβαση στον σοσιαλισμό. Βλ. Έντουαρντ Μπερστάιν, Οι προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό και τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας, μτφ. Ζωιτοπούλου-Μαυροκεφαλίδου Κατερίνα, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, Δεκέμβριος 1996.
121 Βλ. ‘The Historical Moment that Produced Us’, Insurgent Notes, No, 1 (2010). Βλ. επίσης το τελευταίο κεφάλαιο του άρθρου αυτού, το οποίο περιλαμβάνει δεκαέξι προτεινόμενα σημεία για την παγκόσμια ανασυγκρότηση, τα οποία, ωστόσο, δεν αποτελούν κάτι το τελειωτικό αλλά είναι απλώς προτάσεις.
122 Λόγου χάριν οι εργάτες πετρελαίου στον Περσικό Κόλπο δεν θα αποφασίζουν από μόνοι τους την μεταφορά πετρελαίου, ενώ θα διαθέτουν τον μεγαλύτερο δυνατόν έλεγχο επί των συνθηκών εργασίας τους στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας συνεργασίας.
123 Η εργατική τάξη ως αντικείμενο εκμετάλλευσης. (Σ.τ.Μ.)
124 Η εργατική τάξη ως τάξη που αγωνίζεται για την απελευθέρωσή της. (Σ.τ.Μ.)
125 «Άγρια απεργία» ονομάζεται γενικώς η απεργία που γίνεται με πρωτοβουλία των ίδιων των εργατών χωρίς να προσφεύγουν στην έγκριση της ηγεσίας του συνδικάτου και συχνά εναντίον της. (Σ.τ.Μ.)
