ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Σύμφωνα με την πολιτική φιλοσοφία του Χέγκελ, το αυθεντικό κράτος αποτελεί πραγμάτωση του Ορθού Λόγου, δηλαδή της ελευθερίας. Ως τέτοιο το κράτος είναι η οργανωμένη καθολικότητα ενός λαού. Υπό καθεστώς συνταγματικής μοναρχίας ο μονάρχης προσωποποιεί την ηθική ορθολογικότητα του κράτους, εκφράζοντας την ενιαία βούληση του κράτους, το οποίο συναρθρώνει την λαϊκή κυριαρχία με την μοναρχική εξουσία. (Σ.τ.Μ.)
2 «Το κύριο ελάττωμα κάθε υλισμού μέχρι σήμερα (συμπεριλαμβανομένου και εκείνου του Feuerbach) είναι ότι συλλαμβάνει το αντικείμενο, την πραγματικότητα, την αισθητηριακότητα, μόνο υπό τη μορφή του αντικειμένου ή της εποπτείας· δεν το συλλαμβάνει ως αισθητηριακά ανθρώπινη δραστηριότητα, ως πράξη· δεν το συλλαμβάνει υποκειμενικά». Karl Marx, «Για τον Feuerbach», Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840, σ. 359, μτφ. Θανάσης Γκιούρας, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2014. (Σ.τ.Μ.)
3 «Το κεφάλαιο όμως, καθώς είναι η ανειρήνευτη τάση προς τη γενική μορφή του πλούτου, ωθεί την εργασία πέρα από τα όρια της φυσικής της πενιχρότητας κι έτσι δημιουργεί τα υλικά στοιχεία για την ανάπτυξη της πλούσιας ατομικότητας, που είναι εξίσου ολόπλευρη στην παραγωγή όσο και στην κατανάλωσή της, και που γι’αυτό και η εργασία της δεν εμφανίζεται πια σαν εργασία αλλά σαν πλήρης ανάπτυξη της ίδιας της δραστηριότητας, όπου η φυσική αναγκαιότητα στην άμεσή της μορφή έχει εξαφανιστεί· γιατί τη θέση της φυσικής ανάγκης έχει πάρει μια ανάγκη ιστορικά δημιουργημένη» (Καρλ Μαρξ, Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, τόμος δεύτερος, σ. 241, μτφ. Διονύσης Διβάρης, εκδόσεις «Στοχαστής», Αθήνα, 1990). (Σ.τ.Μ.)
4 Ο Φερδινάνδος Λασσάλ (1825-1864) ήταν Γερμανός ρεφορμιστής σοσιαλιστής, ιδρυτής της Γενικής Γερμανικής Ένωσης, ο οποίος υποστήριζε την δημιουργία παραγωγικών εργατικών ενώσεων με την χρηματοδότηση του αστικού κράτους ως βήμα για την δημιουργία ενός «ελεύθερου λαϊκού κράτους». (Σ.τ.Μ.)
5 «Γι’ αυτό, σε αντίθεση προς τον υλισμό, η δραστήρια πλευρά αναπτύσσεται αφηρημένα από τον ιδεαλισμό –ο οποίος δεν γνωρίζει, φυσικά, την πραγματική αισθητηριακή δραστηριότητα ως τέτοια. Ο Feuerbach θέλει [να εξετάσει] αισθητηριακά αντικείμενα –που διαφέρουν πραγματικά από τα νοητά αντικείμενα: αλλά δεν συλλαμβάνει την ίδια την ανθρώπινη δραστηριότητα ως αντικειμενική δραστηριότητα». Karl Marx, «Για τον Feuerbach», σ. 359, ό.π. (Σ.τ.Μ.)
6 Της φυσιογνωμίας του δημοσίου υπαλλήλου δηλαδή. (Σ.τ.Μ.)
7 Ο Πιότρ Νικίτιτς Τκάτσεφ (1844-1886) ήταν Ρώσος επαναστάτης, συγγραφέας και θεωρητικός. Εξέδωσε, μεταξύ άλλων, την εφημερίδα «Ναμπάτ» («Κωδωνοκρουσία»). Υπήρξε ακραιφνής αντιδημοκράτης και ένθερμος σοσιαλιστής. Υποστήριξε ότι η επανάσταση στην Ρωσία πρέπει να ακολουθήσει έναν ιδιαίτερο δρόμο χωρίς να χρειαστεί να διέλθει από το στάδιο του καπιταλισμού και της αστικής δημοκρατίας. Θεωρούσε την απουσία καπιταλιστικής ανάπτυξης και ισχυρής αστικής τάξης στην Ρωσία ως πλεονέκτημα για την κοινωνική επανάσταση, ενώ υποστήριζε ότι ο ρωσικός λαός είναι σοσιαλιστής από ένστικτο. Εξύμνησε τα πρωτεία μιας μικρής πολιτικής πρωτοπορίας σε σχέση με τον λαό και προέταξε την κατάληψη της εξουσίας από μια επαναστατική μειοψηφία, που θα αναλάβει τον μετασχηματισμό της κοινωνίας. (Σ.τ.Μ.)
8 Ρικαρντιανοί σοσιαλιστές: Σοσιαλιστές θιασώτες των θεωριών του κλασσικού οικονομολόγου Ντέιβιντ Ρικάρντο. Υποστήριζαν την αντικατάσταση της ατομικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής από εργατικούς συνεταιρισμούς. Τάσσονταν υπέρ της καθιέρωσης του «εργασιακού χρήματος», δηλαδή πιστοποιητικών εργασίας που αντιπροσωπεύουν ώρες εργασίας, προκειμένου να καταπολεμήσουν την ανισοτιμία των ανταλλαγών και τις οικονομικές κρίσεις και να εξισορροπήσουν την προσφορά και την ζήτηση του νομίσματος. Ο Μαρξ τους κατηγόρησε ότι ήθελαν να εγκαθιδρύσουν τον σοσιαλισμό διατηρώντας την εμπορευματική παραγωγή. (Σ.τ.Μ.)
9 Η Γαλλική Ιουλιανή Επανάσταση ανέτρεψε τον βασιλιά Κάρολο Ι΄ και ανέβασε στον θρόνο τον Λουδοβίκο Φίλιππο, ο οποίος ανακηρύχθηκε για πρώτη φορά «Βασιλιάς των Γάλλων» -και όχι «Βασιλιάς της Γαλλίας»- υπογραμμίζοντας έτσι τις «λαϊκές καταβολές» της μοναρχίας του. Η Επανάσταση του Ιουλίου του 1830 σηματοδοτεί την μετάβαση της Γαλλίας από μια συντηρητική σε μια φιλελεύθερη συνταγματική μοναρχία και την αντικατάσταση της αρχής της κληρονομικής βασιλείας από την αρχή της «λαϊκής κυριαρχίας». Στο νέο καθεστώς κυριαρχούσαν πλούσιοι φιλελεύθεροι αστοί και πολλοί πρώην αξιωματούχοι του Ναπολέοντα.
(Σ.τ.Μ.)
10 Οι Ημέρες του Ιουνίου του 1848 ήταν μια μεγάλη ένοπλη εργατική εξέγερση στο Παρίσι (23-26 Ιουνίου), ύστερα από την απόφαση της κυβέρνησης να κλείσει τα Εθνικά Εργαστήρια, που είχε δημιουργήσει η Δεύτερη Γαλλική Δημοκρατία, προκειμένου να παράσχει εισόδημα στους ανέργους. Η εξέγερση κατεστάλη από την Εθνική Φρουρά, με επικεφαλής τον στρατηγό Καβενιάκ. Ο απολογισμός ήταν 10.000 νεκροί και τραυματίες, ενώ 4.000 εξεγερμένοι εξορίστηκαν στην Αλγερία. Ο Μαρξ ανέλυσε την ιουλιανή εργατική εξέγερση στα έργα του «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» και «Οι ταξικοί αγώνες στην Γαλλία από το 1848 έως το 1850». (Σ.τ.Μ.)
11 Οι Χαρτιστές ήταν ένα εργατικό κίνημα πολιτικής και κοινωνικής μεταρρύθμισης στο Ηνωμένο Βασίλειο κατά τα μέσα του 19ου αιώνα. Πήρε το όνομά του από τον Χάρτη του Λαού του 1838, που όριζε τους στόχους του κινήματος με κύριο αίτημα της καθιέρωση ψήφου για τους εργάτες. (Σ.τ.Μ.).
12 «Οι θεωρητικές προτάσεις των κομμουνιστών δεν βασίζονται διόλου σε ιδέες, σε αρχές που έχουν επινοηθεί ή ανακαλυφθεί από αυτόν ή εκείνον τον αναμορφωτή του κόσμου. Αποτελούν απλώς γενικές εκφράσεις των πραγματικών σχέσεων ενός υπάρχοντος ταξικού αγώνα, ενός ιστορικού κινήματος που λαμβάνει χώρα μπροστά στα μάτια μας». Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840, Karl Marx-Friedrich Engels, «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», σ. 486, ό.π. (Σ.τ.Μ.)
13Βουλησιαρχία (βολονταρισμός): Φιλοσοφική θεωρία που υποστηρίζει την πρωτοκαθεδρία της βούλησης κατ’ αντιδιαστολή με τον λόγο. (Σ.τ.Μ.)
14 KAPD (Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα Γερμανίας): Επαναστατικό κόμμα που ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1920 και εντάσσεται στον χώρο της εξτρεμιστικής Αριστεράς, ύστερα από την αποπομπή της πλειοψηφίας των μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος. [Ο Αριστερός Κομμουνισμός είναι ένας περιληπτικός όρος που αναφέρεται στην αριστερή πτέρυγα της Κομμουνιστικής Διεθνούς κατά την πρώτη της περίοδο, από την ίδρυσή της το 1919 έως την σταθεροποίηση του μπολσεβίκικου καθεστώτος στην Ρωσία έως τα μέσα της δεκαετίας του 1920. Ο «αριστερός κομμουνισμός» αποτελείται από διάφορα ρεύματα και οργανώσεις και δεν αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη επαναστατική θεωρία ή μια ορισμένη πολιτική πλατφόρμα. Οι «αριστεροί κομμουνιστές» σε ορισμένα ζητήματα συγκλίνουν, ενώ σε άλλα παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές. Τα βασικά ρεύματα από τα οποία αποτελείται είναι η Ιταλική και η Γερμανολλανδική Κομμουνιστική Αριστερά. Το κοινό τους στοιχείο είναι η αντίθεση στην κατεύθυνση που υιοθέτησε η Κομμουνιστική Διεθνής, υπό την επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης και του Λένιν, από τις αρχές της δεκαετίας του 1920, μετά την λήξη του εμφυλίου πολέμου στην Ρωσία, την αποτυχία του επαναστατικού κύματος στην Ευρώπη και την απομόνωση του μπολσεβίκικου καθεστώτος. Συγκεκριμένα, οι «αριστεροί κομμουνιστές» αντιτάχθηκαν στην συμμετοχή των κομμουνιστών στο κοινοβούλιο («αποχική τακτική») και στην τακτική του «ενιαίου μετώπου» των Κομμουνιστικών Κομμάτων με την σοσιαλδημοκρατία και με διάφορα αστικά ή μικροαστικά αντιιμπεριαλιστικά κινήματα στις καθυστερημένες χώρες και την συγκρότηση «κυβερνήσεων της αριστεράς» («εργατικές κυβερνήσεις») με διάφορες ποικιλίες της σοσιαλδημοκρατίας. Υιοθέτησαν μια ασυμβίβαστη και συνεπή ριζοσπαστική πολιτική που υπερασπιζόταν σθεναρά την ταξική αυτονομία του προλεταριάτου και στόχευε ευθέως στην επαναστατική κατάληψη της εξουσίας και στην διάλυση του αστικού κρατικού μηχανισμού. Αντιτάχθηκαν στον σταλινισμό υποστηρίζοντας ότι αποτελεί την πολιτική έκφραση και τον θρίαμβο της αντεπανάστασης καθώς και την εγκαθίδρυση ενός καπιταλιστικού καθεστώτος στην Ρωσία και καταδίκασαν το σταλινικό δόγμα περί της «οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μία και μόνη χώρα». Για τον Αριστερό Κομμουνισμό βλ. αναλυτικά Ένζυμο Νο 4, Άνοιξη 2015, Γλωσσάρι, σ.107-108].(Σ.τ.Μ.)
15 Βλ. http://breaktheirhaughtypower.org/from-national-bolshevism-to-ecologism/. (Σ.τ.Μ.)
16 Υπήρχαν ωστόσο κάποια προανακρούσματα: η επίδραση του ισπανοαμερικανικού πολέμου (1898) στις ΗΠΑ και του πολέμου των Μπόερς (1902) στην Βρετανία, η κρίση του Αγκαντίρ μεταξύ Γερμανίας και Γαλλίας, η «Τραγική Εβδομάδα» στην Βαρκελώνη το 1909, που ξεκίνησε από την επιστράτευση για την καταστολή μιας εξέγερσης στο Ισπανικό Μαρόκο, ενώ το 1912 η νεοπαγής κομμουνιστική Αριστερά στην Ιταλία συμμετείχε σε παραδειγματικές ενέργειες κατά την ιταλικής επέμβασης στην Λιβύη.
17 «Το χρέος του Λευκού ανθρώπου» (The burden of the white man) Πρόκειται για το ποίημα-ύμνο προς την αποικιοκρατία, που δημοσίευσε το 1899 ο Βρετανός ποιητής Ράντγιαρντ Κίπλινγκ: «Επωμιστείτε το χρέος του λευκού ανθρώπου. Δώστε τροφή στα πεινασμένα στόματα. Και σταματήστε την επιδημία. Και μόλις πλησιάσετε τον σκοπό σας. Και κατορθώσετε ό,τι χάριν των άλλων επιδιώκετε. Δείτε πώς η τεμπελιά και η τρέλα των απίστων καταστρέφουν όλη την ελπίδα σας […]. Επωμιστείτε το χρέος του λευκού ανθρώπου. Θερίστε ό,τι υπήρξε ανέκαθεν η ανταμοιβή του: Την αποδοκιμασία εκείνων που προστατεύει […]». (Σ.τ.Μ.)
18 Πρόκειται για τον Πρώτο Πόλεμο μεταξύ Αιθιοπίας και Ιταλίας (1895-1896). Τα ιταλικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Αιθιοπία με σκοπό να την μετατρέψουν σε προτεκτοράτο του Βασιλείου της Ιταλίας, αλλά νικήθηκαν από τα αιθιοπικά στρατεύματα του αυτοκράτορα Μενελίκ, στην περίφημη μάχη της Άντουα, το 1896. Η ιστορική σημασία της αιθιοπικής νίκης έγκειται στο γεγονός ότι η Αιθιοπία υπήρξε η πρώτη μη ευρωπαϊκή χώρα που κατάφερε να νικήσει μια αποικιακή δύναμη κατά τον 19ο αιώνα. (Σ.τ.Μ.)
19 Οι Βρετανοί, έχοντας ήδη κατακτήσει την Αίγυπτο, εισέβαλαν το 1884 στο Σουδάν με επικεφαλής τον στρατηγό Γκόρντον, ο οποίος κατέλαβε την πρωτεύουσα της χώρας, Χαρτούμ. Ωστόσο, τον επόμενο χρόνο βρέθηκε αντιμέτωπος με μια τοπική εξέγερση υπό τον «προφήτη» Μουχάμαντ Αχμάντ, ο οποίος πολιόρκησε το Χαρτούμ και τελικά το κατέλαβε το 1885. Στην μάχη για την ανακατάληψη του Χαρτούμ σκοτώθηκαν περί τις 7.000 Βρετανοί, μεταξύ των οποίων και ο στρατηγός Γκόρντον, ο οποίος υπήρξε ο πιο υψηλόβαθμος Βρετανός αξιωματικός που σκοτώθηκε στο πεδίο της μάχης μεταξύ 1815-1914. (Σ.τ.Μ.)
20 Η περιοχή του Κόλπου του Κιάο-Τσάο αποτελούσε μισθωμένο έδαφος που παραχώρησε η Αυτοκρατορική Κίνα στην Γερμανία κατά την περίοδο 1898-1914. (Σ.τ.Μ.)
21 Ο τεϋλορισμός είναι το σύστημα οργάνωσης της εργασίας και διεύθυνσης της παραγωγής που χαρακτήριζε το μέχρι πρότινος κυρίαρχο σύστημα βιομηχανικής παραγωγής. Εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα και οφείλει την ονομασία του στον αμερικανό μηχανικό Φρέντερικ Τέϋλορ, ο οποίος το επινόησε και το εισήγαγε. Συγκεκριμένα, πρόκειται για ένα σύνολο μεθόδων οργάνωσης και μέτρησης της εργασίας, ελέγχου των παραγωγικών διαδικασιών, επιλογής, τοποθέτησης και πληρωμής της εργατικής δύναμης που στηρίζεται στην αποειδίκευση και στην κατάτμηση του αντικειμένου της εργασίας βάσει της ευρείας εφαρμογής της αλυσίδας παραγωγής, με στόχο την εντατικοποίηση της εργασίας και την αύξηση της παραγωγικότητας. (Σ.τ.Μ.)
22 Καρτέλ ονομάζεται η σύμπραξη μεγάλων κυρίως εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον ίδιο κλάδο με σκοπό την αποφυγή του μεταξύ τους ανταγωνισμού δια της κοινής διαμόρφωσης ενιαίας ή παρόμοιας τιμής των προσφερόμενων εμπορευμάτων. (Σ.τ.Μ.)
23 Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας: Ο υπότιτλος του «Κεφαλαίου» είναι «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» (Das Kapital-Kritik der politischen Oekonomie) και το έργο αποτελεί, σύμφωνα με τον ίδιο τον Μαρξ, την συνέχεια του συγγράμματός του «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» (Zur Kritik der Politischen Oekonomie, 1859). Για το «Κεφάλαιο» ο Μαρξ δηλώνει ρητά ότι ο σκοπός για τον οποίον αποδύθηκε στην συγγραφή του ήταν ν’ αποκαλύψει τον οικονομικό νόμο κίνησης του καπιταλισμού. Ο Μαρξ επεχείρησε να παράσχει μια επιστημονική μελέτη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής διερευνώντας την ιστορική διαδικασία της γένεσης, της ανάπτυξης και της κατ’ ανάγκην πτώσης του, και καταδεικνύοντας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, τον τρόπο λειτουργίας του, τους νόμους και τις αδήριτες εσωτερικές αντιφάσεις που τον διέπουν. Στο πλαίσιο αυτό μελέτησε εις βάθος τους σημαντικούς οικονομολόγους και θεωρητικούς του καπιταλισμού της εποχής του, και πρωτίστως τους «πατέρες» της κλασσικής πολιτικής οικονομίας, Γουίλιαμ Πέτυ, Άνταμ Σμιθ και Ρικάρντο, και στηρίχθηκε σε ορισμένα βασικά τους πορίσματα. Η πολιτική οικονομία ως επιστήμη που μελετά την οικονομική λειτουργία της αστικής κοινωνίας δεν μπορεί παρά να επηρεάζεται –και ενίοτε να καθορίζεται- από αντιμαχόμενα ταξικά συμφέροντα, και πρωτίστως από τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Για τον λόγο αυτό ο Μαρξ θεωρεί ότι με την σταθεροποίηση της αστικής τάξης στην εξουσία η κλασσική πολιτική οικονομία εκπίπτει σε χυδαία οικονομολογία χάνοντας έτσι τον επιστημονικό της χαρακτήρα, Έτσι, δεν ερευνά πλέον την εσωτερική αλληλουχία των παραγωγικών σχέσεων και κατατρίβεται μονάχα με την φαινομενική τους αλληλουχία. Το γεγονός αυτό την μετατρέπει σε απολογητική ιδεολογία του καπιταλιστικού συστήματος και επιστημονικοφανές μέσον προώθησης των κυρίαρχων αστικών συμφερόντων. Έτσι, στον επίλογο της δεύτερης έκδοσης του «Κεφαλαίου» ο Μαρξ αναφέρει χαρακτηριστικά τα εξής για τους οικονομολόγους και την πολιτική οικονομία:
«Για τους ειδήμονές μας όμως η τύχη εξακολούθησε να είναι δυσμενής. Όσον καιρό μπορούσαν ν’ ασχολούνται αμερόληπτα με την πολιτική οικονομία, έλειπαν οι σύγχρονες οικονομικές σχέσεις στη γερμανική πραγματικότητα. Όταν δημιουργήθηκαν οι σχέσεις αυτές, αυτό έγινε σε συνθήκες που δεν επέτρεπαν πια την αμερόληπτη μελέτη τους μέσα στα πλαίσια του αστικού ορίζοντα. Εφόσον η πολιτική οικονομία παραμένει αστική, εφόσον δηλαδή αντιλαμβάνεται το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς όχι σαν ιστορικά παροδική βαθμίδα εξέλιξης αλλ’ αντίθετα σαν απόλυτη και τελική μορφή της κοινωνικής παραγωγής, μπορεί να παραμείνει επιστήμη μόνο όσο η ταξική πάλη βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση, ή όταν εκδηλώνεται μόνο με μεμονωμένα φαινόμενα». (Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, Επίλογος στη δεύτερη έκδοση, σ. 19-20, μτφ. Παναγιώτης Μαυρομάτης, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1978).
«Η αστική τάξη κατάχτησε στη Γαλλία και την Αγγλία την πολιτική εξουσία. Από τότε η ταξική πάλη αποχτούσε πραχτικά και θεωρητικά όλο και πιο έκδηλες και απειλητικές μορφές. Σήμανε η νεκρώσιμη καμπάνα της επιστημονικής αστικής πολιτικής οικονομίας. Δεν πρόκειται πια για το αν είναι αληθινό αυτό ή εκείνο το θεώρημα, μα για το αν είναι ωφέλιμο ή επιζήμιο για το κεφάλαιο, αν ταιριάζει ή όχι στο κεφάλαιο, αν έρχεται σε σύγκρουση ή όχι με τις αστυνομικές διατάξεις. Τη θέση της ανιδιοτελούς έρευνας την πήραν οι πληρωμένοι διαπληκτισμοί των καλαμαράδων, τη θέση της αμερόληπτης επιστημονικής έρευνας την πήρε η κακή συνείδηση και η άσχημη πρόθεση της απολογητικής». (Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, Επίλογος στη δεύτερη έκδοση, σ. 21, μτφ. Παναγιώτης Μαυρομάτης, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1978). (Σ.τ.Μ.)
24Τραστ: Μορφή συγχώνευσης μεταξύ εταιρειών που παράγουν το ίδιο εμπόρευμα, η οποία αποσκοπεί στην δημιουργία μονοπωλίου. Με την προσχώρησή της στο τραστ κάθε εταιρεία χάνει την νομική, διοικητική και οικονομική της αυτοτέλεια. (Σ.τ.Μ.)
25 Ο κορπορατισμός (κορπορατιβισμός, σωματισμός, λατινικά corpus: «σώμα», πληθυντικός corpora) είναι γενικώς ένα σύστημα κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης που βασίζεται στην οργάνωση των ανθρώπων κατά ομάδες με βάση τα φυσικά τους συμφέροντα και την κοινωνική τους λειτουργία, οι οποίες συνεργάζονται αρμονικά μεταξύ τους συγκροτώντας την κοινωνία ως μια ενιαία οργανική κοινότητα. Στην σύγχρονη ιστορία ο κορπορατισμός είναι σύστημα οικονομικής οργάνωσης της εργασίας και θεσμός πολιτικής εκπροσώπησης που διατυπώθηκε από τον φασισμό (Τζουζέπε Μποτάι) και αναπτύχθηκε στην Ιταλία του Μουσολίνι. Το σύστημα αυτό βασίζεται στην τριμερή οργάνωση των εργαζομένων, των εργοδοτών και των ελευθέρων επαγγελματιών σε μία και μόνη ένωση («συνδικάτο», «σωματειακή ένωση») ανά κλάδο. Η οργάνωση του οικονομικού συστήματος με κύτταρο τις «σωματειακές ενώσεις, οι οποίες στην πραγματικότητα είναι υποτελείς στο φασιστικό καθεστώς, αποτελούσε επίσης την βάση της πολιτικής εκπροσώπησης, στην οποία το κοινοβούλιο αντικαθίσταται από την σωματειακή βουλή. (Σ.τ.Μ.)
26 «Πνεύμα της εποχής» (zeitgeist): Όρος που υποδηλώνει την δεσπόζουσα σκέψη και κουλτούρα που διέπει κάθε εποχή. Ο όρος αυτός συνδέεται συχνά με τον Χέγκελ και συγκεκριμένα με την φιλοσοφία της ιστορίας που διατύπωσε, σύμφωνα με την οποία η Ιστορία είναι μια πρόοδος του διαλεκτικά αυτοεξελισσόμενου Πνεύματος προς την συνείδηση της ελευθερίας. Η πρόοδος αυτή εκτυλίσσεται μέσω του ιδιαίτερου πνεύματος μεμονωμένων λαών, που κατά την ιστορική πορεία, αφού εκπληρώσουν την ιστορική τους αποστολή, αντικαθιστούν ο ένας τον άλλον. Σύμφωνα με τον Χέγκελ κάθε άνθρωπος είναι προϊόν της εποχής του, την οποία δεν δύναται να υπερβεί («ουδείς άνθρωπος μπορεί να υπερβεί την εποχή του, επειδή το πνεύμα της εποχής του είναι επίσης και δικό του πνεύμα», Διαλέξεις για την Φιλοσοφία της Ιστορίας). (Σ.τ.Μ.)
27 Η φιλοσοφία της ζωής (Lebensphilosophie) είναι φιλοσοφικό ρεύμα του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού αιώνα με κυριοτέρους εκπροσώπους τον Νίτσε και τον Ντιλτάυ στην Γερμανία και τον Μπερξόν στην Γαλλία. Η «ζωή» εν προκειμένω ορίζεται ως η ακέραιη πραγματικότητα που γίνεται αντιληπτή με την διαίσθηση (ενόραση) και δεν ταυτίζεται με το πνεύμα ή την ύλη. Η φιλοσοφία της ζωής αποτελεί κατεξοχήν ανορθολογικό ρεύμα και προέκυψε ως αποτέλεσμα της κρίσης που υπέστη ο κλασσικός αστικός ορθολογισμός. Ασχολείται εκ νέου με θεμελιώδη φιλοσοφικά ζητήματα, όπως το νόημα της ζωής και της ιστορίας ή η φύση των όντων, και εστιάζει την προσοχή της στα ζητήματα της ιστορίας, της κοινωνικής ζωής και του πολιτισμού ερχόμενη σε αντιπαράθεση με τον επιστημονισμό, τον υλισμό, τον φορμαλισμό, τον φορμαλιστικό ολισμό και τον γνωσιολογισμό. Βασική της ιδέα είναι ότι ο κόσμος του ανθρώπου και η ιστορία του είναι φαινόμενα από την φύση τους αντιορθολογικά. Στην ιστορική της παραλλαγή (Ντιλτάυ, Σπένγκελ, Ζίμμελ, Ορτέγκα-υ-Γκασσέτ) η φιλοσοφία της ζωής ασχολείται με τα άμεσα εσωτερικά βιώματα όπως αυτά αποκαλύπτονται στην ιστορική εμπειρία της πνευματικής κουλτούρας. Ισχυρίζεται δε ότι οι άνθρωποι διαμορφώνονται από τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο βιώνουν συγκεκριμένες ιστορικές και πολιτιστικές καταστάσεις του περιβάλλοντός τους. Κατά συνέπεια, η ζωή δεν πρέπει να ερμηνεύεται ως μια γενική και απόλυτη οντότητα (όπως στην περίπτωση της φιλοσοφίας του Χέγκελ, του εμπειρισμού και του θετικισμού), αλλά πρέπει να προσεγγίζεται πάντα σε σχέση με το δικό της κάθε φορά ιστορικό και πολιτιστικό περιβάλλον και βάσει του ιδιαίτερου τρόπου με τον οποίο το εκάστοτε υποκείμενο τα βιώνει. (Σ.τ.Μ.)
28 Η αβάν-γκαρντ (γαλλικά, avant-garde, «εμπροσθοφυλακή») είναι περιληπτικός όρος που αναφέρεται στο σύνολο των πρωτοπόρων ριζοσπαστών καλλιτεχνών των μέσων του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, οι οποίοι αμφισβήτησαν τις παραδοσιακές τεχνοτροπίες, πειραματίσθηκαν με νέες μορφές έκφρασης, καθιέρωσαν καινούργιες τεχνικές και δημιούργησαν νέα καλλιτεχνικά ρεύματα. (Σ.τ.Μ.)
29 Loren Goldner, The Remaking of the American Working Class: The Restructuring of Global Capital and the Recomposition of Class Terrain, http://breaktheirhaughtypower.org/the-remaking-of-the-american-working-class-the-restructuring-of-global-capital-and-the-recomposition-of-class-terrain/ (Σ.τ.Μ.)
30Ο Βίλχελμ Λήμπκνεχτ (Wilhelm Ludwig Liebknecht, 1826-1900) ήταν επιφανής Γερμανός σοσιαλδημοκράτης ηγέτης, εκ των ιδρυτών του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD). Υπό την ηγεσία του το SPD μετετράπη από μια μικρή οργάνωση στο μεγαλύτερο κόμμα της Γερμανίας. (Σ.τ.Μ.)
31Ο Φερδινάνδος Αύγουστος Μπέμπελ (1840-1913) ήταν εργάτης τορναδόρος, ιδρυτής και ηγέτης του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Κατά την διάρκεια του γαλλογερμανικού πολέμου 1870-1871 οι Γερμανοί σοσιαλιστές τήρησαν αντιπολεμική στάση. Ο Μπέμπελ κρίθηκε ένοχος «εσχάτης προδοσίας» και φυλακίστηκε την περίοδο 1873-75. (Σ.τ.Μ.)
32O Όττο Μπάουερ (Otto Bauer, 1881-1938) ήταν Αυστριακός σοσιαλδημοκράτης ηγέτης και ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του μαρξιστικού ρεύματος σκέψης στην Αυστρία («αυστρομαρξισμός»). Διετέλεσε γραμματέας του Αυστριακού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο κατά την διάρκεια του οποίου πολέμησε και υπήρξε αιχμάλωτος πολέμου επί τρία χρόνια στην Ρωσία. Από το 1918 ανέλαβε την ηγεσία του κόμματος. Στην κυβέρνηση συνασπισμού σοσιαλδημοκρατών και χριστιανοκοινωνιστών ανέλαβε την θέση του Υπουργού Εξωτερικών από τον Νοέμβριο του 1918 έως τον Ιούλιο του 1919. Ο Μπάουερ είχε παγγερμανικές απόψεις και υποστήριζε την ένωση της Αυστρίας με την Γερμανία. Με την επικράτηση της δικτατορίας του Έγκελμπερντ Ντόλφους το 1933 και μετά την αποτυχημένη σοσιαλδημοκρατική εξέγερση του Φεβρουαρίου του 1934 ο Μπάουερ υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την Αυστρία και να οργανώσει την αυστριακή σοσιαλδημοκρατική αντίσταση στο εξωτερικό έως τον θάνατό του στο Παρίσι το 1938. (Σ.τ.Μ.)
33 Έντουαρντ Μπερστάιν (Eduard Bernstein, 1850-1932): Γερμανός σοσιαλδημοκράτης, στενός συνεργάτης του Μαρξ και του Ένγκελς, θεωρητικός της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, ιδρυτής του αναθεωρητισμού του μαρξισμού και του μεταρρυθμιστικού (ρεφορμιστικού) σοσιαλισμού. Ο Μπερστάιν άσκησε κριτική στο έργο του Μαρξ και αμφισβήτησε κυρίως την ορθότητα της πρόβλεψης του για την αναπόφευκτη και την επικείμενη πτώση του καπιταλισμού και υποστήριξε την ειρηνική κοινοβουλευτική μετάβαση στον σοσιαλισμό. Βλ. Έντουαρντ Μπερστάιν, Οι προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό και τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας, μτφ. Ζωιτοπούλου-Μαυροκεφαλίδου Κατερίνα, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, Δεκέμβριος 1996. (Σ.τ.Μ.)
34 Φρήντριχ Άντλερ (Friedrich Wolgang Adler, 1879-1960): Αυστριακός αριστερός σοσιαλδημοκράτης ηγέτης, γνωστός κυρίως για την δολοφονία του επικεφαλής της αυστριακής κυβέρνησης, Κόμη Καρλ φον Στούργκ, το 1916 διαμαρτυρόμενος κατά του πολέμου. (Σ.τ.Μ.)
35 Ο Γκεόργκι Πλεχάνοφ (1856-1918) ήταν Ρώσος μαρξιστής θεωρητικός, συγγραφέας και πολιτικός αγωνιστής. Θεωρείται ο ιδρυτής του μαρξισμού στην Ρωσία. Το 1883 δημιούργησε την ομάδα «Απελευθέρωση της Εργασίας», που ήταν η πρώτη ρωσική μαρξιστική οργάνωση. Υπήρξε συγγραφέας πολλών έργων, με τα οποία μετακένωσε τον μαρξισμό στην Ρωσία. Στο ενοποιητικό συνέδριο των σοσιαλδημοκρατών της Ρωσίας (1903) διαφώνησε με τον Λένιν και τελικώς προσχώρησε στους Μενσεβίκους. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πήρε θέση της Ρωσίας και υπήρξε αντίπαλος της Οκτωβριανής Επανάστασης. (Σ.τ.Μ.)
36Λεγκαλισμός: όρος που στο πολιτικό λεξιλόγιο υποδηλώνει την υποταγή του πολιτικού αγώνα στην νομιμότητα, την πλήρη προσκόλληση σε νόμιμες μορφές πάλης. Εν προκειμένω, ο όρος αυτός υπονοεί την αντίληψη περί ανάληψης της εξουσίας από την σοσιαλδημοκρατία αποκλειστικώς δια της κοινοβουλευτικής οδού. (Σ.τ.Μ.)
37 Όττο Έντουαρντ Λέοπολντ, Πρίγκιπας του Μπίσμαρκ και Δούκας του Λάουεμπουργκ (1815-1898): Διακεκριμένος Γερμανός πολιτικός. Υπό την ιδιότητα του Υπουργού-Προέδρου της Πρωσίας, κατά την περίοδο 1862-1890, πραγματοποίησε την ενοποίηση της Γερμανίας και από το 1867 ήταν ο Καγκελάριος της Βόρειας Γερμανικής Συνομοσπονδίας. Όταν ιδρύθηκε η Γερμανική Αυτοκρατορία το 1871 έγινε ο πρώτος Καγκελάριος της χώρας. (Σ.τ.Μ.)
38 Η συνδικαλιστική οργάνωση των εργαζομένων ανά επιχείρηση. (Σ.τ.Μ.)
39 Ελεύθερο Λαϊκό Κράτος: Αναφορά στην λασσαλική αντίληψη περί «Λαϊκού Κράτους», με την οποία ήταν διαποτισμένο το ιδρυτικό πρόγραμμα του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Η δημιουργία ενός «ελεύθερου κράτους» αποτελούσε βασική θέση του Προγράμματος της Γκότα. Το «Πρόγραμμα της Γκότα» ήταν το πρόγραμμα του ενοποιημένου Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος της Γερμανίας, το οποίο ψηφίστηκε το 1875 στο συνέδριο που συνήλθε στην πόλη Γκότα. Στο συνέδριο αυτό ενώθηκαν τα δύο έως τότε χωριστά σοσιαλιστικά κόμματα της Γερμανίας, οι λεγόμενοι «αϊζεναχικοί», ο οποίοι επηρεάζονταν από τον Μαρξ και τον Ένγκελς (επικεφαλής των οποίων ήταν ο Αύγουστος Μπέμπελ και ο Βίλχελμ Λήμπκνεχτ), και οι οπαδοί του Γερμανού σοσιαλιστική-ρεφορμιστή Φερδινάνδου Λασσάλ («λασσαλικοί»). Στην τελική διαμόρφωση του προγράμματος οι «αϊζεναχικοί» υπαναχώρησαν και στα σημαντικότερα ζητήματα επικράτησαν οι απόψεις των λασσαλικών. Ο Μαρξ άσκησε δριμεία στην προγραμματική απόφαση του συνεδρίου στο έργο του «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» (1875). Στην κριτική του αυτή ο Μαρξ επισημαίνει ότι «Ελευθερία είναι να μεταβάλλουμε το κράτος από όργανο που στέκεται πάνω από την κοινωνία, σε όργανο πέρα για πέρα υποταγμένο στην κοινωνία», ενώ στο ερώτημα «ποιες μεταβολές θα υποστεί το κράτος σε μια κομμουνιστική κοινωνία» απαντά ότι «Αυτό το ερώτημα μπορεί ν’ απαντηθεί μόνο επιστημονικά και δεν προσεγγίζουμε ούτε στο ελάχιστο το πρόβλημα όσες χιλιάδες φορές κι αν συνθέσουμε τη λέξη λαός με τη λέξη κράτος» (Καρλ Μαρξ, Κριτική του Προγράμματος της Γκότα, σ. 33, 35, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2007. Για την λασσαλική αντίληψη περί «λαϊκού κράτους” βλ. επίσης Karl Marx, Conspectus of Bakunin’s Statism and Anarchy, https://www.marxists.org/archive/marx/works/1874/04/bakunin-notes.htm.
Επίσης ο Ένγκελς με μεγαλύτερη σαφήνεια αναφέρει σχετικά τα εξής:
“Το ελεύθερο λαϊκό κράτος μεταβλήθηκε σε ελεύθερο κράτος. Αν το πάρουμε γραμματικά, ελεύθερο κράτος είναι εκείνο το κράτος που είναι ελεύθερο απέναντι στους πολίτες του, δηλαδή ένα κράτος με δεσποτική κυβέρνηση. Θα ‘πρεπε να παρατήσουν όλη τη φλυαρία για το κράτος, ιδιαίτερα ύστερα από την Κομμούνα, που δεν ήταν πια κράτος με την καθεαυτό έννοιας της λέξης. Το λαϊκό κράτος μας το χτύπησαν στα μούτρα μέχρι αηδίας οι αναρχικοί, παρ’όλο που το έργο κιόλας του Μαρξ ενάντια στον Προυντόν και ύστερα το Κομμουνιστικό Μανιφέστο λένε ανοιχτά ότι με την εγκαθίδρυση του σοσιαλιστικού κοινωνικού καθεστώτος το κράτος αυτό διαλύεται από μόνο του (sich von selbst auflöst) και εξαφανίζεται. Μια και το κράτος είναι λοιπόν μόνο ένας προσωρινός θεσμός, που τον χρησιμοποιεί κανείς στον αγώνα, στην επανάσταση, για να καταστέλλει με τη βία τους αντιπάλους του είναι καθαρή ανοησία να μιλάει κανείς για ‘ελεύθερο λαϊκό κράτος’. Όσον καιρό το προλεταριάτο χρειάζεται ακόμα το κράτος, το χρειάζεται όχι προς το συμφέρον της ελευθερίας, αλλά της καταστολής των αντιπάλων του και από τη στιγμή που θα μπορεί να μιλάει κανείς για ελευθερία, παύει να υπάρχει το κράτος σαν τέτοιο. Γι’ αυτό θα προτείναμε εμείς να βάλουμε παντού στη θέση της λέξης κράτος τη λέξη ‘κοινότητα’ (Gemeinwesen), μια παλιά, καλή γερμανική λέξη, που μπορεί πολύ άνετα να αντιστοιχεί στη γαλλική λέξη ‘κομμούνα’» (Φρίντριχ Ένγκελς «Γράμμα στον Μπέμπελ» Λονδίνο 18/28 του Μάρτη 1875, ό.π., σ. 47). (Σ.τ.Μ.)
40 Ελληνική έκδοση: Καρλ Κορς, Μαρξισμός και Φιλοσοφία, μτφ. Μανόλης Λαμπρίδης, Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδόσεις «Ύψιλον». (Σ.τ.Μ.)
41Γκραντουαλισμός (αγγλικά, gradualism) είναι η πολιτική τακτική βαθμιαίας κατάκτησης της εξουσίας κατά στάδια και όχι με απότομο και δραστικό τρόπο. (Σ.τ.Μ.)
42Αναφέρεται στο ρεύμα αναθεώρησης του μαρξισμού που εκδηλώθηκε μέσα στο SPD με επικεφαλής τον Μπερστάιν (βλ. σημείωση). (Σ.τ.Μ.)
43 Δηλαδή η ερμηνεία του μαρξισμού από τον Καρλ Κάουτσκυ, τον επονομαζόμενο «Πάπα του μαρξισμού», ο οποίος θεωρείτο ο κορυφαίος θεματοφύλακας και ερμηνευτής των απόψεων του Μαρξ και του Ένγκελς. (Σ.τ.Μ.)
44Ο τρεϊντγιουνισμός (αγγλικά, trade union: «επαγγελματική ένωση», εργατικό συνδικάτο) είναι η αντίληψη που θεωρεί ότι η οργάνωση των εργατών σε συνδικάτα για την βελτίωση και την προάσπιση της οικονομικής τους θέσης μέσα στον καπιταλισμό αποτελεί πρώτιστο σκοπό του εργατικού κινήματος. Βλ. ενδεικτικά Anton Pannekoek, Trade Unionism, https://www.marxists.org/archive/pannekoe/1936/union.htm (Σ.τ.Μ.)
45Αναφορά στο ρεύμα που υποστήριζε τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές αντιλήψεις του αναρχικού θεωρητικού Πιέρ Ζοζέφ Προυντόν. (Σ.τ.Μ.)
46Αλεξάντερ Χέρτσεν (1812-1870): Ρώσος στοχαστής και συγγραφέας, θεωρείται ιδεολογικός πατέρας του αγροτικού σοσιαλισμού. (Σ.τ.Μ.)
47 Βίκτορ Σερζ (Victor Serge, 1890-1947): Ρώσος επαναστάτης και συγγραφέας. Στην αρχή ήταν αναρχικός και αργότερα προσχώρησε στους Μπολσεβίκους πέντε μήνες μετά την άφιξή του τον Ιανουάριο του 1919 στην Πετρούπολη. Εργάσθηκε στην Κομιντέρν ως δημοσιογράφος και μεταφραστής. Δριμύς επικριτής του σταλινικού καθεστώτος, παρέμεινε επαναστάτης μαρξιστής μέχρι τον θάνατό του. Βλ. ενδεικτικά Βίκτορ Σερζ, Αναμνήσεις ενός επαναστάτη (1905-1941), μτφ. Ρεβέκκα Πεσσάχ, Εκδόσεις Scripta, Αθήνα, 2008. (Σ.τ.Μ.)
48Ο Νικολάι Πλατόνοβιτς Ογκάρεφ (1813-1877) ήταν Ρώσος ποιητής, ιστορικός και πολιτικός αγωνιστής, συνεργάτης του Αλεξάντερ Χέρτσεν και αγροτικός σοσιαλιστής. (Σ.τ.Μ.)
49 Γενική ονομασία του ρωσικού αγροτικού («λαϊκού») σοσιαλισμού. (Σ.τ.Μ.)
50Αναφορά στο ρωσικό επαναστατικό τρομοκρατικό αγροτικό σοσιαλιστικό κίνημα. (Σ.τ.Μ.)
51Ο Νικολάι Γαβρίλοβιτς Τσερνισέφσκι (1828-1889): Ρώσος επαναστάτης δημοκράτης, υλιστής φιλόσοφος, κριτικός και σοσιαλιστής. Ήταν ανάμεσα στους ηγέτες του επαναστατικού δημοκρατικού κινήματος της δεκαετίας του 1860. Βλ ενδεικτικά Νικολάι Τσερνισέφσκι, Τι να κάνουμε, μτφ. Ελένη Μπακοπούλου, εκδόσεις «Τόπος». (Σ.τ.Μ.)
52Η συνείδηση έρχεται «έξωθεν» στην εργατική τάξη: Η αντίληψη περί της αναγκαιότητας «έξωθεν εισαγωγής» της ταξικής πολιτικής συνείδησης στο προλεταριάτο διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Αυστριακό μαρξιστή Βίκτωρ Άντλερ στο «Πρόγραμμα του Χάινφελ» της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας. Την άποψη αυτή επεξεργάσθηκε περαιτέρω ο Καρλ Κάουτσκυ και έκτοτε καθιερώθηκε ως βασική αντίληψη της Δεύτερης Διεθνούς για τον ρόλο του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος μέσα στο εργατικό κίνημα. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, η σοσιαλιστική συνείδηση της εργατικής τάξης δεν αναπτύσσεται οργανικά και αυθόρμητα μέσα στην ίδια την ταξική πάλη, συγκεκριμένα όπως αυτή διεξάγεται στο οικονομικούς αγώνες, αλλά είναι αποτέλεσμα εισαγωγής της από τους σοσιαλδημοκράτες, και ειδικότερα από την σοσιαλδημοκρατική διανόηση, η οποία επεξεργάζεται την σοσιαλιστική επιστήμη.
Ο Λένιν υιοθέτησε την παραπάνω άποψη στην πολεμική του στην Ρωσία εναντίον των λεγομένων «οικονομιστών», δηλαδή εκείνων των σοσιαλδημοκρατών που πίστευαν ότι έργο των σοσιαλδημοκρατών στην Ρωσία ήταν η υποστήριξη των οικονομικών αγώνων της εργατικής τάξης.
Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Λένιν:
«Σοσιαλδημοκρατία είναι η συνένωση του εργατικού κινήματος με το σοσιαλισμό, και καθήκον της είναι όχι να υπηρετεί παθητικά το εργατικό κίνημα σε κάθε ξεχωριστό στάδιό του, αλλά να εκπροσωπεί τα συμφέροντα όλου του κινήματος στο σύνολό του, να υποδείχνει σ’ αυτό το κίνημα τον τελικό του σκοπό, τα πολιτικά του καθήκοντα, να περιφρουρεί την πολιτική και ιδεολογική του αυτοτέλεια. Αποσπασμένο από τη σοσιαλδημοκρατία, το εργατικό κίνημα εκφυλίζεται κι αναπόφευκτα πέφτει στον αστισμό: διεξάγοντας μόνο οικονομική πάλη, η εργατική τάξη χάνει την πολιτική της αυτοτέλεια, γίνεται ουρά άλλων κομμάτων, προδίνει τη μεγάλη υποθήκη: ‘η απελευθέρωση των εργατών πρέπει να είναι έργο των ίδιων των εργατών’». (Β.Ι. Λένιν, Επιταχτικά καθήκοντα του κόμματός μας (1900), Άπαντα, τόμος 4, σ. 379, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»).
Με ακόμη μεγαλύτερη σαφήνεια τονίζει ότι:
«Την ταξική πολιτική συνείδηση μπορούμε να τη φέρουμε στον εργάτη μόνο από τα έξω, δηλ. έξω από την οικονομική πάλη, έξω από τη σφαίρα των σχέσεων ανάμεσα στους εργάτες και στους εργοδότες». (Β.Ι. Λένιν, Τι να κάνουμε; Καθήκοντα του κόμματός μας (1902), Άπαντα, τόμος 6, σ. 80, ό.π.)
Η βασική ιδέα είναι ότι η εργατική τάξη δεν μπορεί να καταστεί «τάξη για τον εαυτό της», τάξη επαναστατική, φορέας της κοινωνικής απελευθέρωσης, διαμέσου των άμεσων εμπειριών της αλλά μονάχα μέσω της οργανωμένης πολιτικής της πρωτοπορίας. (Σ.τ.Μ.)
53 Μερκαντιλισμός: Μεταφορά τού ξένου όρου (αγγλικά meracntilism), του οποίου ο αντίστοιχος ελληνικός είναι «εμποροκρατία». Οικονομική θεωρία και κρατική οικονομική πολιτική που ασκήθηκε από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα, με βάση την οποία μια ορθή οικονομική διαχείριση συνίσταται στην συσσώρευση ευγενών μετάλλων (χρυσός, άργυρος), στην κρατική ρύθμιση του εμπορίου, με στόχο την επίτευξη πλεονασματικού εμπορικού ισοζυγίου. (Σ.τ.Μ.)
54Η θεωρία των σταδίων είναι μια εξελικτική θεωρία, σύμφωνα με την οποία η ιστορική εξέλιξη ακολουθεί μια αυστηρή αλληλουχία ανάλογα με τον βαθμό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. (Σ.τ.Μ.)
55Ο Πάρβους (ψευδώνυμο του Αλεξάντερ Χέλφαντ) ήταν Ρώσος σοσιαλδημοκράτης που πρωτοδιατύπωσε την γενική ιδέα της διαρκούς επανάστασης και άσκησε επίδραση στον Τρότσκι, ο οποίος την διατύπωσε σε θεωρητικό σχήμα, στηριγμένος στην εμπειρία της ρωσικής επανάστασης του 1905. Βλ.ενδεικτικά Η Ρώσικη Επανάσταση του 1905, εκδόσεις Λέων, Αθήνα, 2005. (Σ.τ.Μ.)
56 Βλ. Καρλ Μαρξ-Φρίντριχ Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, «Προσφώνηση της Κεντρικής Επιτροπής στην Ένωση των Κομμουνιστών το Μάρτη του 1850», σ. 159, εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα, χ.χ. (Σ.τ.Μ.)
57Σύμφωνα με την θεωρία της ανισομερούς και συνδυασμένης ανάπτυξης οι ιστορικά καθυστερημένες χώρες, οι οποίες παρουσιάζουν άνιση ανάπτυξη σε σχέση με τις αναπτυγμένες, συνδυάζουν ως προς τον κοινωνικό τους σχηματισμό ισχυρά στοιχεία του προκαπιταλιστικού παρελθόντος με τα εξελιγμένα στοιχεία του καπιταλισμού, τα οποία αντλούν από τις αναπτυγμένες χώρες και εντάσσονται μέσα στον διεθνή καταμερισμό εργασίας. Η θεωρία αυτή έχει σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις στο πεδίο της στρατηγικής καθώς θέτει επί τάπητος το ζήτημα της σοσιαλιστικής επανάστασης σε χώρες που δεν είναι οικονομικά ώριμες για την μετάβαση στον σοσιαλισμό. (Σ.τ.Μ.)
58Ονομασία του Κινεζικού Εθνικιστικού Κόμματος, που ιδρύθηκε το 1911 από τον Σονγκ Τζιαορέν και τον Σουν Γιατ-Σεν μετά την Επανάσταση το 1911. (Σ.τ.Μ.)
59Τσιάνγκ Κάι-Σεκ (πραγματικό όνομα Τσιάν Τσον-Τσεν, 1887-1975): Κινέζος πολιτικός, διετέλεσε πρόεδρος της Κίνας από το 1928 έως το 1948 και Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Κίνας (Ταίβάν) έως το 1975. (Σ.τ.Μ.)
60 Τρίτη Περίοδος: Πολιτική εκτίμηση που καθιερώθηκε από το Έκτο Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς, το καλοκαίρι του 1928, σύμφωνα με την οποία ο καπιταλισμός έχει μπει στην περίοδο της οριστικής του παρακμής, η οποία χαρακτηρίζεται από την οικονομική κατάρρευση της ριζοσπαστικοποίηση της εργατικής τάξης, θέτοντας την σοσιαλιστική επανάσταση στην ημερήσια διάταξη στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης. (Σ.τ.Μ.)
61 Για το Βιετνάμ βλ. το εξαίρετο βιβλίο του Ngo Van, Vietnam (1920-1945).
62Πρόκειται για την στροφή της πολιτικής της Τρίτης Διεθνούς μετά την υιοθέτηση της γραμμής της Τρίτης Περιόδου και της θεωρίας του «σοσιαλφασισμού», σύμφωνα με την οποία οι κομμουνιστές πρέπει να συμμαχήσουν με τους σοσιαλδημοκράτες και τα φιλελεύθερα αστικά κόμματα εναντίον του φασισμού και του πολέμου, τα οποία προηγουμένως, κατά την διάρκεια της ανόδου του φασισμού, αποκαλούσαν συλλήβδην σοσιαλφασιστικά, συγκροτώντας από κοινού ένα «λαϊκό μέτωπο» για την υπεράσπιση της κοινοβουλευτικής αστικής δημοκρατίας. Η πολιτική αυτή εγκαινιάστηκε στην Γαλλία στα μέσα της δεκαετίας του 1930, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την θριαμβευτική νίκη του «Λαϊκού Μετώπου», την ανάσχεση του κινήματος καταλήψεως των εργοστασίων και την αφομοίωση της εργατικής τάξης, ενώ είχε τραγικές συνέπειες στην Ισπανία. (Σ.τ.Μ.)
63 Χρυσός κανόνας ή κανόνας του χρυσού στο χρηματοοικονομικό σύστημα ήταν ένας μηχανισμός μετατροπής των νομισμάτων μέσω μιας ισοτιμίας σε σχέση με την τιμή του χρυσού. Πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ίσχυε ο κανόνας του χρυσού για τις συναλλαγματικές ισοτιμίες στο διεθνές εμπόριο. Με την μεταπολεμική Νομισματική και Χρηματοοικονομική Διάσκεψη που έλαβε χώρα στο ξενοδοχείο Μπρέτον Γουντς στο Νιού Χαμσάιρ των ΗΠΑ καθιερώθηκε ένα σύστημα σταθερών ισοτιμιών που στηρίχθηκε στην άμεση μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό. Το σύστημα αυτό καταργήθηκε μονομερώς από τις ΗΠΑ το 1971 από τον πρόεδρο Νίξον. (Σ.τ.Μ.)
64 Η Burgfriedenspolitik είναι ένας γερμανικός όρος για την πολιτική συμφωνία μεταξύ του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος και των αστικών πολιτικών κομμάτων της Γερμανίας για την σύναψη «πολιτικής ανακωχής» κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σύμφωνα με την συμφωνία αυτή τα συνδικάτα σταματούν να απεργούν και τα κόμματα δεν ασκούν κριτική στην κυβέρνηση και στην πολεμική της πολιτική καθ’ όλη την διάρκεια του πολέμου. (Σ.τ.Μ.)
65 Η Φαβιανή Εταιρεία (Fabian Society) ήταν μια αγγλική πολιτική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1883 στο Λονδίνο και υποστήριζε τον μεταρρυθμιστικό σοσιαλισμό. Έλαβε την ονομασία της από τον Ρωμαίο στρατηγό Μάξιμο Φάβιο, ο οποίος σημείωσε στρατιωτικές επιτυχίες εις βάρος των, συχνά υπέρτερων αριθμητικά, αντιπάλων του αποφεύγοντας την απευθείας σύγκρουση και εφαρμόζοντας τακτικές ελιγμών. Στις αρχές του 20ού αιώνα τα μέλη της Φαβιανής Εταιρείας συγκρότησαν την Εργατική Επιτροπή Αντιπροσώπευσης (Labour Representation Committee) από την οποία προήλθε το 1906 το Βρετανικό Εργατικό Κόμμα. (Σ.τ.Μ.)
66Ο Χιάλμερ Σαχτ (Hjalmar Schacht, 1877 – 1970) ήταν Γερμανός τραπεζίτης και οικονομικός ειδήμων, ο οποίος έγινε γνωστός διεθνώς επειδή κατόρθωσε να περιορίσει τον καταστροφικό πληθωρισμό στην Δημοκρατία της Βαϊμάρης κατά την περίοδο 1922-23. Διετέλεσε επίσης υπουργός οικονομικών της ναζιστικής κυβέρνησης κατά την περίοδο 1934-1937. (Σ.τ.Μ.)
67Ο Ζαν Μονέ (Jean Omer Marie Gabriel Monnet, 1888-1979) ήταν Γάλλος οικονομολόγος και διπλωμάτης. Θεωρείται ο αρχιτέκτων της ευρωπαϊκής ενοποίησης και υπήρξε ο πρώτος προεδρεύων της Ανωτάτης Αρχής Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (προκατόχου της ΕΟΚ). (Σ.τ.Μ.)
68 Ο Πιερ Μονάτ (Pierre Monatte, 1881-1960) ήταν Γάλλος συνδικαλιστής ηγέτης, ιδρυτής της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (CGT, 1909) και υπήρξε βασικός εκπρόσωπος του επαναστατικού συνδικαλισμού. (Σ.τ.Μ.)
69 Ο όρος «οργανικοί διανοούμενοι» διατυπώθηκε από τον Αντόνιο Γκράμσι, τους οποίους προσδιορίζει ως την «ιδεολογική και πνευματική πρωτοπορία της εργατικής τάξης» που είναι επιφορτισμένοι με την πολιτική, πολιτιστική και πνευματική καθοδήγηση του προλεταριάτου. Εν γένει οι διανοούμενοι δεν είναι μόνο πνευματικοί παραγωγοί και συζητητές αλλά διαδραματίζουν οργανωτικό και ενίοτε διευθυντικό ρόλο στην διαμόρφωση της κουλτούρας, ενώ οι συστημικοί διανοούμενοι παράγουν την ιδεολογική ηγεμονία της άρχουσας τάξης μέσω των «ιδεολογικών μηχανισμών» (εκπαίδευση, τύπος κτλ.). (Σ.τ.Μ.)
70 Λεόν Μπλουμ (André Léon Blum, 1872-1950): Γάλλος πολιτικός, μετριοπαθής σοσιαλιστής, διετέλεσε τρεις φορές πρωθυπουγός της Γαλλίας. Απέρριπτε τον μαρξιστικό σοσιαλισμό, την επαναστατική εργατική τάξη πάλη και υποστήριζε τον κοινοβολευτικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό, τον οποίο ταύτιζε με την άσκηση κρατικής πολιτικής για την πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων. Ο Μπλουμ διετέλεσε πρωθυπουργός της κυβέρνησης «Λαϊκού Μετώπου» στην Γαλλία την περίοδο 1936-37. Κατά την διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου (1936-39) υποστήριξε την τήρηση ουδετερότητας. Κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής κλείστηκε στο στρατόπεδο Μπούχενβαλντ, ενώ μετά τον πόλεμο εργάσθηκε για την δημιουργίας της Τέταρτης Γαλλικής Δημοκρατίας. (Σ.τ.Μ.)
71 Ο Ανρί Φιλίπ Πεταίν (Henri-Philippe Pétain, 1856-1951) ήταν Γάλλος στρατάρχης και πολιτικός, διετέλεσε πρωθυπουργός και πρόεδρος της Γαλλίας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, υπέγραψε την συνθηκολόγηση με την ναζιστική Γερμανία και κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής έγινε αρχηγός του Κράτους του Βισύ. (Σ.τ.Μ.)
72 Για μια κριτική της θεωρίας του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό βλ. το κείμενό μου The Remaking of the American Working Class.
73 Τυπική και πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο είναι όροι που χρησιμοποιεί ο Μαρξ για να περιγράψει τους τρόπους με τους οποίους υφίσταται η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και η εξέλιξη της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Τυπική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο είναι η μορφή της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής που στηρίζεται στην απόλυτη υπεραξία, δηλαδή στην άντληση υπεραξίας διαμέσου της απλής αύξησης της διάρκειας της εργάσιμης ημέρας, κατά την οποία οι αστικές σχέσεις παραγωγής μετασχηματίζουν προϋπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις με βάση τις ανάγκες του κεφαλαίου. Η πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο αντιστοιχεί στον αναπτυγμένο ειδικά καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, εφόσον ο καπιταλισμός δεν στηρίζεται απλώς στην οικονομική εκμετάλλευση με τη μορφή της υπερεργασίας αλλά ουσιωδώς στην αγορά, στη γενικευμένη εμπορευματική παραγωγή, στη συσσώρευση του κεφαλαίου και στη συνεχή ανάπτυξη των μέσων παραγωγής και των τρόπων οργάνωσης του καταμερισμού εργασίας. Έτσι, η πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο πραγματοποιείται διαμέσου της απόσπασης σχετικής υπεραξίας, δηλαδή της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας -διαμέσου της τεχνολογίας και της οργάνωσης της εργασίας- με αποτέλεσμα την αύξηση του πρόσθετου χρόνου εργασίας (κατά τον οποίον παράγεται η υπεραξία) και της μείωσης του αναγκαίου χρόνου εργασίας (κατά τον οποίο παράγεται ο μισθός). Το γεγονός αυτό δεν επιφέρει απλώς μια αλλαγή στον τρόπο άντλησης της υπεραξίας, αλλά οδηγεί τελικά στην κυριαρχία του κεφαλαίου σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, τόσο στη διαδικασία της παραγωγής όσο και σε όλες τις διαδικασίες αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης (ανανέωση της ικανότητας εργασίας) και της ανταλλακτικής αξίας (η αξία ενός οποιουδήποτε προϊόντος όταν γίνεται αντικείμενο αγοραπωλησίας). Εν ολίγοις, κατά την περίοδο της πραγματικής υπαγωγής το κεφάλαιο προσαρμόζει ολόκληρη την κοινωνία στις ειδικές του ανάγκες, την αφομοιώνει. (Σ.τ.Μ.)
74 Ο όρος «βοναπαρτισμός» δηλώνει μια μορφή αντεπαναστατικής δικτατορίας της μεγαλοαστικής τάξης που στηρίζεται στην στρατοκρατία και στα αντιδραστικά λαϊκά στρώματα. Ο όρος πρωτοχρησιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει την στρατιωτική δικτατορία του Ναπολέοντα Βοναπάρτη και αργότερα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη. Η τελευταία εξέφραζε την ανώτερη αστική τάξη (τραπεζική και βιομηχανική) και βρήκε υποστήριξη πρωτίστως στις αντιδραστικές αγροτικές μάζες. Ο Μαρξ ανέλυσε με έναν αριστοτεχνικό τρόπο το πολιτικό φαινόμενο του βοναπαρτισμού στο έργο του «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη». Εδώ ο όρος χρησιμοποιείτα για να υποδηλώσει των ριζοσπαστικοποιημένων μικροαστικών στρωμάτων και του στρατού στις χώρες του Τρίτου Κόσμου όπου, ελλείψει μιας σοβαρής εγχώριας αστικής τάξης, το κράτος, εμφανιζόμενο ως ο συλλογικός εκπρόσωπος του «λαού», αναλαμβάνει να αντικαταστήσει τον ρόλο της αστικής τάξης για την εγκαθίδρυση του καπιταλισμού σε αυτές τις χώρες. (Σ.τ.Μ.)
75Ο Τζαβαχαρλάλ Νεχρού (1889-1964), ο επονομαζόμενος «Παντίτ» (μορφωμένος), ήταν Ινδός πολιτικός, ηγέτης του κινήματος ανεξαρτησίας, διετέλεσε πρώτος πρωθυπουργός της ανεξάρτητης Ινδίας, ένας από τους ιδρυτές του Κινήματος των Αδεσμεύτων, θεωρείται ο αρχιτέκτων της σύγχρονης Ινδίας. (Σ.τ.Μ.)
76 Ο Σουκάρνο (1901-1970) ήταν ο ηγέτης του αγώνα για την ανεξαρτησία της Ινδονησίας και διετέλεσε πρώτος Πρόεδρος της χώρας, από το 1945 έως το 1967. Το 1960 άρχισε να στρέφεται προς την Ρωσία και την Κίνα, με αποτέλεσμα την ανατροπή του από έναν εκ των στρατηγών του, τον Σουχάρτο, ο οποίος εγκαθίρυση μια άκρως αιμοστατή δικτατορία. Ο Σουκάρνο παρέμεινε σε κατ’ οίκον περιορισμό έως τον θάνατό του. (Σ.τ.Μ.)
77 Ο οίκος των Χοεντζόλερν αποτελεί έναν από τους σπουδαιότερους βασιλικούς οίκους της Γερμανίας και της Ευρώπης. (Σ.τ.Μ.)
78 Ο οίκος των Αψβούργων ήταν μια από τις σημαντικότερες δυναστείες της Ευρώπης με καταβολές από την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία το 1438. (Σ.τ.Μ.)
79 Ο οίκος των Ρομανώφ ήταν η κυβερνώσα δυναστεία του Βασιλείου της Ρωσίας και κατόπιν της Ρωσικής Αυτοκρατορίας επί τρεις αιώνες. Ο τελευταίος της δυναστείας ήταν ο τσάρος Νικόλαος Β΄ ο οποίος εκθρονίσθηκε κατά την επανάσταση του 1917 και εκτελέσθηκε τον επόμενο χρόνο. (Σ.τ.Μ.)
80 Για την γερμανική ιδεολογική επίδραση στις εξελίξεις μετά το 1908 στον οθωμανικό και αργότερα στον αραβικό κόσμο βλ. Bassam Tibi, Arab Nationalism, αγγλική μετάφραση. Για την Λατινική Αμερική βλ. Joseph Love, The Crafting of the Third World, 1996.
81 Το Συνέδριο του Μπαντούγκ ήταν το πρώτο μεγάλο συνέδριο ασιατικών και αφρικανικών κρατών, που συνήλθε στις 18-24 Απριλίου 1955 στο Μπαντούνγκ της Ινδονησίας. Στο συνέδριο έλαβαν μέρος είκοσι εννέα χώρες, που κάλυπταν συνολικά το ¼ της Γης, με πληθυσμό 1,5 δις. Την πρωτοβουλία για την σύγκλιση του συνεδρίου είχαν η Ινδονησία, η Μπουρμα, το Πακιστάν, η Κεϋλάνη και η Ινδία. Το συνέδριο αυτό έλαβε σημαντικές αποφάσεις αμοιβαίας συνεργασίας μεταξύ των χωρών που συμμετείχαν σε αυτό και διακήρυξε την αντίθεσή του στην αποικιοκρατία και την νεοαποικιοκρατία. Αποτέλεσε σημαντικό βήμα για την μετέπειτα συγκρότηση του Κινήματος των Αδεσμεύτων. (Σ.τ.Μ.)
82 Ο Πολωνικός Οκτώβρης αναφέρεται στην αλλαγή της πολιτικής κατάστασης στην Πολωνία. Ξεκίνησε από την εργατική εξέγερση στο Πόζναν, τον Ιούνιο του 1956, η οποία γνώρισε αιματηρή καταστολή από την κυβέρνηση. Το αποτέλεσμα ήταν η διαμαρτυρία να προσλάβει μαζικές και πανεθνικές διαστάσεις απειλώντας ευθέως την σταθερότητα του καθεστώτος. Η κατάσταση αποκαταστάθηκε με την ανάληψη της ηγεσίας του Κόμματος από τον Γκομούλκα, ο οποίος κατόρθωσε, αποσπώντας ορισμένες παραχωρήσεις από τους Σοβιετικούς, να κατευνάσει τα πνεύματα. (Σ.τ.Μ.)
83 Την περίοδο 1965-1966 πραγματοποιήθηκε στην Ινδονησία μια μαζικότατη αντικομμουνιστική σφαγή ύστερα από ένα αποτυχημένο πραξικόπημα. Σύμφωνα με τους πιο αποδεκτούς υπολογισμούς, τα θύματα ήταν περισσότερα από 500.000. Το ΚΚ Ινδονησίας εξαλείφθηκε ως πολιτική δύναμη και τα γεγονότα αποτέλεσαν την απαρχή της πτώσης της τριακονταετούς προεδρίας Σουκάρνο και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του στρατηγού Σουχάρτο. (Σ.τ.Μ.)
84 «Τζιμ Κρόου» ονομάστηκε μια σειρά νομοθετημάτων που καθιέρωναν τον φυλετικό διαχωρισμό και τις φυλετικές διακρίσεις στις ΗΠΑ σε επίπεδο οικονομικό, εκπαιδευτικό και ευρύτερα κοινωνικό αρχής γενομένης από το 1897. Οι νόμοι αυτοί άρχισαν να καταργήθηκαν ύστερα από αγώνες την δεκαετία του 1950 και 1960. (Σ.τ.Μ.)
85 Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ο Μπράουν, που ήταν μαύρος Αμερικανός, ζήτησε να εγγραφεί στο Πανεπιστήμιο της επαρχίας του Κλάρεντον, στην Νότιο Καρολίνα των ΗΠΑ. Με βάση τους νόμους περί φυλετικού διαχωρισμού, η γραμματεία του πανεπιστημίου αρνήθηκε να τον δεχθεί επειδή το ίδρυμα ήταν μόνο για λευκούς. Ο Μπράουν ακολούθησε την δικαστική οδό και στις 19 Μαίου 1954 το Ανώτατο Δικατήριο των ΗΠΑ απεφάνθη ότι η απόφαση του εν λόγω πανεπιστημίου ήταν αντισυνταγματική. Το γεγονός αυτό ήταν η αρχή του τέλους για το θεσμοποιημένο καθεστώς φυλετικών διακρίσεων στην εκπαίδευση στις ΗΠΑ. (Σ.τ.Μ.)
86Την 1η Δεκεμβρίου του 1955, στο Μοντογκόμερι της Αλαμπάμα των ΗΠΑ, η 42χρονη μαύρη ράφτρα Ρόζα Παρκς αρνήθηκε να παραχωρήσει την θέση της στο λεωφορείο σε έναν λευκό με αποτέλεσμα να συλληφθεί. Σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία οι λευκοί επιβάτες που έμπαιναν σε ένα λεωφορεία κάθονταν στις μπροστινές θέσεις και οι μαύροι στις πίσω. Ανάμεσά τους έπρεπε να υπάρχει πάντα μια κενή σειρά ώστε αυτά να διαχωρίζονται. Αν το λεωφορείο ήταν γεμάτο και έμπαινε ένας λευκός επιβάτης οι μαύροι επιβάτες που κάθονταν στην πρώτη σειρά του πίσω μέρους του λεωφορείου έπρεπε να του παραχωρήσουν την θέση του. Αποτέλεσμα της σύλληψης της Παρκς ήταν να ξεκινήσει ένα μποϋκοτάζ των λεωφορείων από τους μαύρους που κράτησε περισσότερο από έναν χρόνο. Τον Νοέμβριο του 1956 το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ κήρυξε τον σχετικό νόμο αντισυνταγματικό. (Σ.τ.Μ.)
87 Συμμαχία 77 αναπτυσσομένων χωρών, που συγκροτήθηκε για την προώθηση των κοινών τους συμφερόντων εντός των Ηνωμένων Εθνών. Το 2013 η συμμαχία αριθμούσε 134 χώρες-μέλη. (Σ.τ.Μ.)
88Η Νέα Διεθνής Οικονομική Τάξη Πραγμάτων (NIEO) ήταν μια σειρά προτάσσεων που προώθησαν από κοινού ορισμένες αναπτυσσόμενες χώρες την δεκαετία του 1970. Οι προτάσεις αυτές περιελάμβαναν σειρά μέτρων που αποσκοπούσαν στην αναθεώρηση του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος υπέρ του Τρίτου Κόσμου. (Σ.τ.Μ.)
89 Ο όρος «πλωτός λαός» αναφέρεται στους πρόσφυγες που έφευγαν με πλοιάρια και καράβια μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ, ειδικά κατά την διάρκεια της περιόδου 1978-79. Γενικότερα, αναφέρεται σε όλους τους Βιετναμέζους που εγκατέλειψαν την χώρα τους με κάθε μέσο από το 1975 έως το 1995, οι οποίοι υπολογίζονται σε 2 εκατομμύρια. (Σ.τ.Μ.)
90 Ο όρος «μερκαντιλισμός» (mercantilism) ή «εμποροκρατικό σύστημα» υποδηλώνει μια γενική αντίληψη περί οικονομίας η οποία υποστηρίζει ότι η οικονομική ευρωστία του κράτους μπορεί να επιτευχθεί με κυβερνητικές ρυθμίσεις στην εθνική οικονομία που να ενισχύουν την δύναμη του εθνικού κράτους εις βάρος των ανταγωνιστών του εθνικών κρατών. (Σ.τ.Μ.)
91 Ο Γερμανός ιδεαλιστής φιλόσοφος Γιόχαν Γκόντλιμπ Φίχτε, στο έργο του «Το κλειστό εμπορικό κράτος» (1800) παρουσίασε ένα είδος ολοκληρωτικού πολιτικού συστήματος. Ο Φίχτε θεωρούσε το κράτος έκφραση της κυρίαρχης βούλησης του λαού. Το κράτος σχεδιάζει και οργανώνει ολόκληρη την οικονομική ζωή της χώρας γύρω από τον άξονα της αυτάρκειας ώστε να υποτάσσονται όλες οι υλικές δυνάμεις στο ιστορικό πεπρωμένο του συνόλου και στην ανάπτυξη του εθνικού χαρακτήρα του γερμανικού λαού. (Σ.τ.Μ.)
92 Ο Πιότρ Νικίτιτς Τκάτσεφ (1844-1886) ήταν Ρώσος επαναστάτης, συγγραφέας και θεωρητικός. Εξέδωσε, μεταξύ άλλων, την εφημερίδα «Ναμπάτ» («Κωδωνοκρουσία»). Υπήρξε ακραιφνής αντιδημοκράτης και ένθερμος σοσιαλιστής. Υποστήριξε ότι η επανάσταση στην Ρωσία πρέπει να ακολουθήσει έναν ιδιαίτερο δρόμο χωρίς να χρειαστεί να διέλθει από το στάδιο του καπιταλισμού και της αστικής δημοκρατίας. Θεωρούσε την απουσία καπιταλιστικής ανάπτυξης και ισχυρής αστικής τάξης στην Ρωσία ως πλεονέκτημα για την κοινωνική επανάσταση, ενώ υποστήριζε ότι ο ρωσικός λαός είναι σοσιαλιστής από ένστικτο. Εξύμνησε τα πρωτεία μιας μικρής πολιτικής πρωτοπορίας σε σχέση με τον λαό και προέταξε την κατάληψη της εξουσίας από μια επαναστατική μειοψηφία, που θα αναλάβει του μετασχηματισμό της κοινωνίας. (Σ.τ.Μ.)
93 Η μετάβαση από την τυπική στην πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο (βλ. σημείωση παραπάνω). (Σ.τ.Μ.)
94 Η «νέα αντικειμενικότητα» (Neue Sachlichkeit) ήταν ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που δημιουργήθηκε στην Γερμανία την δεκαετία του 1920 μετά την πάροδο της επαναστατικής αναταραχής που επικράτησε αρχικά στην χώρα και εξέφρασε το γενικευμένο συναίσθημα παραίτησης και κυνισμού. Οι βασικοί εκπρόσωποι του ρεύματος ήταν ο Ότο Ντιξ, ο Μαξ Μπέκμαν και ο Τζορτζ Γκρος. Το βασικό χαρακτηριστικό της νέας καλλιτεχνικής έκφρασης ήταν η ρεαλιστική και παραστατική προσέγγιση του κόσμου, σε αντίθεση με κάθε τάση ρομαντισμού, ιδεαλισμού και εξπρεσσιονισμού, με στόχο να αποδώσει πιστά, με έμφαση στις καθαρές γραμμές και χωρίς προκαταλήψεις, την πραγματικότητα της εποχής. (Σ.τ.Μ.)
95 Karl Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840, Karl Marx-Friedrich Engels, «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», σ. 486, μτφ. Θανάσης Γκιούρας, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2014. (Σ.τ.Μ.).
96Καρλ Μαρξ, Κριτική του Προγράμματος της Γκότα, σ. 12, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2007 (Σ.τ.Μ.)
97Μουτουαλισμός (mutualism, αμοιβαιότητα): Ο όρος υποδηλώνει γενικά μια μορφή συμβίωσης από την οποία επωφελούνται τα δύο μέρη. Πιο συγκεκριμένα ο μουτουαλισμός είναι μια οικονομική θεωρία που διατυπώθηκε από τον αναρχικό Πιέρ Ζοζέφ Προυντόν, η οποία υποστηρίζει ένα είδος κοινωνικής οργάνωσης όπου το σύστημα παραγωγής και ανταλλαγής στηρίζεται σε αυτόνομες κοινότητες που συναλλάσσονται ισότιμα μεταξύ τους δίχως την επιδίωξη του κέρδους. (Σ.τ.Μ.)
98Οι λεγόμενοι «Αληθινοί Σοσιαλιστές» ήταν ένα ρεύμα του μικροαστικού σοσιαλισμού στην Γερμανία στα μέσα της δεκαετίας του 1840 στην Γερμανία. Η ιδεολογία τους ήταν ένα κράμα αφηρημένου ανθρωπισμού, αταξικής αντιμετώπισης των κοινωνικών σχέσεων και αντίθεσης προς την καπιταλιστική εξέλιξη από την σκοπιά της υπεράσπισης του προκαπιταλιστικού παρελθόντος. (Σ.τ.Μ.)
99 O Βίλχελμ Βάιτλινγκ (Wilhelm Christian Weitling, 1808-1871) ήταν Γερμανός ράπτης, εφευρέτης και πολιτικός αγωνιστής. Ήταν από τα βασικά στελέχη της Ένωσης των Δικαίων και της Ένωσης των Κομμουνιστών και υποστήριζε μια θεωρία μπαμπεφικού και χριστιανικού κομμουνισμού. (Σ.τ.Μ.)
100 Βλ. Karl Marx-Friedrich Engels, «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», σ. 486, ό.π. (Σ.τ.Μ.)
101Ελεκτοραλισμός (electoralism) είναι η υπαγωγή της πολιτικής δραστηριότητας στην εκλογική αναμέτρηση ως ο σημαντικότερος απώτερος στόχος ενός κόμματος. (Σ.τ.Μ.)
102Λεγκαλισμός (legalism) είναι η πλήρης υποταγή στην αστική νομιμότητα. (Σ.τ.Μ.)
103Ο Γερμανός καγκελάριος Βίσμαρκ την δεκαετία του 1880 θέσπισε για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας το πρώτο οργανωμένο σύστημα υποχρεωτικής Κοινωνικής Ασφάλισης, αρχικά για την αντιμετώπιση της ασθένειας και του εργατικού ατυχήματος (1883) και στην συνέχεια κατά του γήρατος (1889). (Σ.τ.Μ.)
104 Ο Τζων Μίλτον (John Milton, 1608-1674) είναι ένας από τους σημαντικότερους Άγγλους λογοτέχνες. Κυριότερα έργα του θεωρούνται το επικό ποίημα «Χαμένος Παράδεισος» (Paradise Lost) και τα «Αρεοπαγιτικά». (Σ.τ.Μ.)
105Ο Βάλτερ Ράθεναου (Walter Rathenau, 1867-1922): Γερμανός εβραϊκής καταγωγής, βιομήχανος, πολιτικός και συγγραφέας. Ήταν ο ιδιοκτήτης της γνωστής βιομηχανίας AEG, διετέλεσε, μεταξύ άλλων, και υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας. Πήρε μέρος στην υπογραφή της Συμφωνίας του Ραπάλο με τη Σοβιετική Ένωση. Μπήκε στο στόχαστρο των ναζί βάσει της θεωρίας τους περί «εβραιοκομμουνιστικής συνομωσίας». Δολοφονήθηκε στις 24 Ιουνίου 1922 από δύο ακροδεξιούς αξιωματικούς. (Σ.τ.Μ.)
106 Μπρούνο Ρίτσι (Bruno Rizzi, 1901-1977): Ιταλός πολιτικός διανοούμενος. Το 1918 προσχωρεί στο Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, αποχωρεί από αυτό το 1921 μαζί με την κομμουνιστική πτέρυγα και συμμετέχει στην ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας. Το 1930 αποχωρεί από το Κομμουνιστικό Κόμμα, γίνεται επικριτής του σταλινισμού και υιοθετεί απόψεις φίλα προσκείμενες προς τις αντιλήψεις του Λέοντος Τρότσκυ. Ο Ρίτσι μετανάστευσε στην Γαλλία εξαιτίας του φασισμού και το 1943 επέστρεψε στην Ιταλία όπου αποσύρθηκε από την ενεργό συμμετοχή του στον πολιτικό στίβο. Ο Ρίτσι είναι περισσότερο γνωστός για το βιβλίο του με τίτλο «Η γραφειοκρατικοποίηση του κόσμου», το οποίο εκδόθηκε το 1939 στο Παρίσι. (βλ. https://www.marxists.org/archive/rizzi/bureaucratisation/index.htm). (Σ.τ.Μ.)
107 Βλ. James Burnham, Η επανάσταση των διευθυντών, μτφ. Παναγιώτης Κονδύλης, εκδόσεις «Κάλβος». (Σ.τ.Μ.)
108 Ο Σερ Μωχάμεντ Ικμπάλ (ή Αλλάμα Ικμπάλ, 1877-1938) ήταν ποιητής, φιλόσοφος, νομικός, λόγιος και πολιτικός. Θεωρείται ο εμπνευστής του κινήματος ανεξαρτησίας του Πακιστάν. (Σ.τ.Μ.)
109 Ο Ντζετούλιο Βάργκας Ντόρνελες (Getúlio Dornelles Vargas, 1882-1954) διετέλεσε Πρόεδρος της Βραζιλίας επί 18 συναπτά έτη. Κυβέρνησε την χώρα ως δικτάτορας από το 1930 έως το 1945 και ως εκλεγμένος από το 1951 έως την αυτοκτονία του, το 1954. Ένθερμος υποστηρικτής του εθνικισμού, της εκβιομηχάνισης, του συγκεντρωτικού κράτους, της κοινωνικής πρόνοιας, λαϊκιστής και αντικομμουνιστής. Έλαβε την προσωνυμία «Ο Πατέρας των Φτωχών». (Σ.τ.Μ.)
110 Βλ. υποσημείωση περί «χρυσού κανόνα». (Σ.τ.Μ.)
111 Παίγνιο μηδενικού αθροίσματος (zero-sum game) στην θεωρία παιγνίων είναι μια κατάσταση κατά την οποία το κέρδος ενός παίκτη είναι ίσο με την απώλεια του αντιπάλου του. (Σ.τ.Μ.)